Boshlang'ich sinflarda bayon yozishga o'rgatish

BOSHLANG'ICH SINFLARDA BAYON YOZISHGA O'RGATISH
O'quvchilar nutqini o'stirish ularga aniq ko'nikmalarni singdirish
demakdir. Boshlang'ich sinf o'quvchilari mustaqil mashq sifatida
bog'lanishli nutqni o'stirishdan quyidagi ko'nikmalarni bilib oladilar:
1. Mavzuni tushunish, chegarasini aniqlash va uni nisbatan to'liq
yoritish ko'nikmasi. Masalan, „Biz uy ishlarida ota-onamizga qanday
yordamlashamiz?" mavzusi berilsa, o'quvchilar aniq bajargan ishlari
haqida hikoya qiladilar. Ular mavzuni yaxshi tushunishlari uchun
bayon matni qayta hikoya qildiriladi, inshoda esa berilgan mavzu
yuzasidan mustaqil hikoyalash mashq qilinadi.
2. Inshoni asosiy fikrga b o ‘ysundirish ko'nikmasi. Bolalar ishi m a ’­
lum fikrni (tabiatning ajoyib tasvirini idrok etish, o'zlarining baxtli
hayotidan g'ururlanish, mehnatga va mehnatkash insonlarga muhabbatni) ifodalaydi.
3. Hikoya, insho uchun mavzuga taalluqli, uni yoritishga zarur
bo'lgan materialniyig'ish. Bu bayonga ham taalluqli bo'lib, namunaviy
matn tahlil qilinadi, mazmunini to'g'ri tushunish ustida ishlanadi,
asosiy mazmun ajratiladi.
4. Materialni tartibga solish, uni tegishli izchillikda joylashtirish,
matn rejasini tuzish va shu reja asosida yozish ко ‘nikmasi.
5. Fikrni adabiy til m e’yorlariga rioya qilgan holda to'g'ri ifodalay
olish ko'nikmasi. Buning uchun bayon va inshoni nutqiy shakllantirishdan oldin unga til tom ondan tayyorgarlik ko'riladi.
6. Matnni og'zaki yoki yozma tuzish, inshoni yozish, y a ’ni barcha
tayyorgarlik ishlarini yakunlash ко 'nikmasi.
7. Yozilgan matnni takomillashtirish ko'nikmasi. Bu ko'nikma o'z
ijodiga tanqidiy munosabatda bo'lish asosida tarbiyalanadi. O'quvchilar
material tanlashda va uni joylashtirishda, so'z tanlash, so 'z birikmasi
va gap tuzishda o'zlari yo'l qo'ygan kamchilikni, xatoni fahmlashga
o'rgatib boriladi.
O'qituvchidaNamunaviy matn og'zaki va yozma qayta hikoya qilinadi. O'qish
darslarida asosan og'zaki qayta hikoyalash mashq qilinsa, ona tili
darslarida u ko'proq yozma tarzda o'tkaziladi.
Bayon o'qib berilgan namunaviy matn mazmunini ma’lum tayyorgarlikdan so'ng yozma qayta hikoyalashdir. O'qish darslarida matn
ustida ishlash, o'qilgan matn yuzasidan savollarga javob berish, reja
tuzish va reja asosida og'zaki qayta hikoyalash bolalarni bayon yozish­
ga tayyorlaydi.
Qayta hikoyalashning turlari xilma-xildir. Har qanday qayta hikoya
qilingan matn yuzasidan bayon yozish mumkin, amm o bayon yozish
o g ‘zaki qayta hikoyalashga nisbatan qiyin va murakkab faoliyatdir.
Bundan tashqari, boshlang‘ich sinf o'quvchilarining yozish sur’ati
sekin, shunga ko‘ra bayon uchun kichik hajmdagi, kompozitsiyasi
sodda, til tom ondan ham mos matn tanlanadi. Bayon matni astasekin murakkablashtira boriladi: a w a l hikoya tarzidagi bir lavhani
ifodalovchi matn tanlansa, unga yana lavhalar, tasvir elementlari kiritila boriladi, qatnashuvchilar soni orttiriladi, muhokama elementlari
ham qo'shiladi; keyinroq shaxsini o ‘zgartirib bayon yozishga o'tiladi.
Shunday qilib, bayon asta-sekin ijodiy tus ola boradi.
Boshlang'ich sinflar ona tili dasturiga ko'ra, 2-sinfda katta bo'lmagan
(30—40 so 'zli) matn yuzasidan o'qituvchi yordamida so'roqlar asosida
bayon yozish, 3-sinfda 40—60 so'zdan iborat matnning mazmunini
jamoa bo'lib tuzilgan 3—5 ta reja asosida bayon yozish, 4- sinfda esa
mustaqil tuzilgan reja asosida (70—90 so'zli) bayon yozish ko'zda
tutiladi.
Mashq sifatida bayonning ahamiyati katta: bayon bolalarda adabiy
nutqni to'g'ri shakllantirishga yordam beradi, nutq madaniyatini yaxshilaydi, badiiy uslubni singdiradi, tilga sezgirlikni oshiradi.
Bayon uchun kishilarning fidokorona mehnati, hayotini, ona tabiat
tasvirini, fan, texnika, madaniyat borasidagi yutuqlarni aks ettiradigan
yuksak g'oyali matn tanlanishi, bayon mavzusi o'quvchilaming bi­
lish tajribasini kengaytirishi, ulaming dunyoqarashini shakllantirishi
zarur.
Qayta hikoyalash va bayonda bolaning tabiiy nutqi eshitilishi, ya’ni
berilgan namunani tushunmasdan yodlamasligi, namuna leksikasidan,
nutq birliklaridan, sintaktik qurilishidan foydalana olishi zarur.
Til vositalari matnni o'qish, suhbat, matn tahlili davomida o'zlashtiriladi; matndagi so'zlar va nutq birliklari bolalam ing „o'ziniki" bo'lib
qoladi. Qayta hikoyalashda namunadagi u yoki bu gapni bola esga
tushirishga harakat qiladi, o'zlashtirgan mazmunni to'liqroq, aniqroq
berish u chun gapiar tuzadi. Bu bilan o'quvchining mustaqillik darajasi
va bilish faolligi o'sadi, ijodiy elementlar qo'shila boradi.
Qayta hikoyalashda namunadagi izchillik, bog'liqlik saqlanishi,
asosiy faktlar berilishi, ayniqsa, ilmiy matnni qayta hikoyalashda
barcha muhim o'rinlar to'liq bayon qilinishi zarur.
Vaqti-vaqti bilan ilgari eshitilgan, o'qituvchi o'qib bergan yoki
radio, televizordan yozib olingan matnni qayta hikoyalatish, o'quvchi
bir marta ovoz bilan yoki ichda o ‘qigandan so'ng qayta hikoyalatishdan foydalanishni tajribada q o ‘llab turish ham mumkin. Bu ishni turli
xil uslublarda olib borish imkoniyatini yaratadi va uni jonlantiradi.
Ko'pincha qayta hikoyalashga maxsus tayyorgarlik k o‘riladi, bunda
quyidagilarga rioya qilinadi:
1. Qayta hikoyalash va uning turi haqida o ‘quvchilarogohlantiriladi:
to'liq, detallari bilan, tilning tasviriy vositalaridan foydalanib matnga
yaqin qayta hikoyalash; tanlab (masalan, bir qatnashuvchi shaxsga
tegishli o ‘rinlarinigina) qayta hikoyalash, qisqartib qayta hikoyalash.
2. Suhbat, matn mazmunini tahlil qilish, matn tili ustidagi xilmaxil ishlar, qayta hikoyalashda zarur bo'lgan s o ‘z, nutq birliklari va
gaplarni ajratish va aniqlash.
3. Qayta hikoyalashda ifodalilikni berish uchun ifodali o ‘qishni
puxtalash.
4. Hikoyani mantiqiy va kompozitsion qismlarga bo'lish, har bir
qismga sarlavha topish, matnni qayta hikoyalashga mo'ljallangan
rejani tuzish.
5. Matn qismlarini qayta hikoyalash, uning kamchiliklarini tahlil
qilish.
6 . O'quvchilaming hayotiga bog'lash (o'rni bilan), ya’ni o'qilgan
matn mazmuniga bog'liq holda o'quvchilaming shaxsiy tajribasida
uchraydigan va uchragan analogik holatga e ’tibor berish. Boshqacha
qilib aytganda, har bir darsda m a’lum ta’lim maqsadi asosida qayta
hikoyalashga muntazam o'rgatib borish zarur.
ToMiq yoki matnga yaqinlashtirib qayta hikoyalash va bayon
Qayta hikoya qilish va bayonning bu turi boshqa turlariga nisbatan
boshlang'ich sinflarda ko'p o'tkaziladi, chunki bu o'qilgan matnni
butun detallari va bog'lanishlari bilan bolalar yodida mustahkamlash,
namunaviy matnning mazmuni va tilini o'zlashtirish vositasi bo'lib
ham xizmat qiladi. Bolalar tez yodlab oladigan kichik matnni, sh e’riy
misralarni buzmaslik uchun sh e’rni, ayniqsa, butun bir poetik obrazni
tasvirlovchi lirik sh e’m i hikoya qilish tavsiya etilmaydi.
To'liq hikoya qilish uchun dastlab aniq sujetli, hikoya uslubida
yozilgan matn tanlanadi, keyin bolalar hikoyaga tasviriy (tabiat lasviri, kishilar va boshqa predmetlarning tashqi ko'rinishi tasviri) va
muhokama elementlarini kiritishni o'rganadilar.
Hikoya qilishga o'rgatish vaqtida o'quvchilarni „Bu fikr yozuv­
chi asarida qanday ifodalangan?" savoliga javob berishga o'rgatish
maqsadga muvofiqdir.
Bola hikoya qilishga qiziqsa, agar hikoyani o'qituvchigina emas,
sinfdagi barcha bolalar eshitsa, bunday hikoyalash jonli va qiziqarli
bo'ladi. Hikoya qilishga o'quvchilaming qo'shimchasi, ma’lum qis­
mini qayta hikoya qildirish, hikoyachini rag'batlantirish sinfda ijodiy
muhitni vujudga keltiradi.
Matnga yaqin hikoya qilishda savollar matn mazmunigagina
qaratilmasligi, o'quvchilar mustaqillik darajasini pasaytiradigan matn
mazmuni yuzasidan beriladigan savollarni asta-sekin kamaytira bo­
rish, bolalarni kengroq, umumiyroq savollarga javob berishga o'rgata
borish zaair.
To'liq hikoya qilishda hikoyani qanday boshlashni bilmaslik,
y a ’ni boshlanishi berilgan matn mazmunini davom ettira olmaslik,
to'liq bayon qila olmaslik yoki noto'g'ri bayon qilish, bayon tilining
kambag'alligi kabi kamchiliklar uchraydi. Hikoya qilishdagi ikkinchi
kamchilikni yo'qotish, uning oldini olish uchun matn butunicha puxta
tahlil qilinadi, ko'pincha asosiy mazmunni ifodalaydigan qismi a lo ­
hida tahlil qilinadi. Bunday kamchilikni yo'qotishga matnni qismlarga
bo'lish, har bir qismga sarlavha topib, matn rejasini tuzish va reja
asosida hikoya qilish ham yordam beradi. Bunda tanlab hikoya qilish
(hikoya qilishning o'zaro uzviy bog'langan boshqa turlari ham) yor­
damchi vazifani bajaradi. Tilda kambag'allikka yo'l qo'ymaslik uchun
lug'at, tasviriy vositalar va gap ustida izchil ishlab borish talab etiladi.
To'liq yoki matnga yaqin bayon yozish savod o'rgatish davridanoq
boshlanadi va barcha sinflarda o'tkaziladi.
Bolalami o'z fikrini mustaqil yozishga (o'qilgan matnni hikoya
qilishga) o'rgatishni, iloji boricha, erta boshlash ma’qul. Buning
uchun o'quvchilar og'zaki hikoya qilayotganda qo'llagan alohida
so'zni yozishdan gapni yozishga, so'ng matn qismlarini yozishga
va 2 -sinfdan boshlab maxsus tanlangan kichik matn asosida bayon
yozishga o'rgatiladi.
Ish quyidagicha uyushtiriladi: bayon uchun tanlangan matnni
o'quvchilar bir-ikki marta o'qiydilar (o'qituvchi o'qib berishi ham
mumkin); bolalam ing matn mazmunini to'g'ri tushunganliklarini
aniqlash, o'qilgan matnni, uning g'oyaviy mazmunini, qismlari orasi­
dagi bog'lanishni to'liq bilib olishga qaratilgan suhbat o'tkaziladi;
matn rejasi tuziladi (reja suhbat vaqtida tuzilishi ham mumkin); lug'at
ishi o'tkaziladi (so'zning ma’nosi va yozilishi tahlil qilinadi), m uhim -roq sintaktik tuzilmalarga va tilning tasviriy vositalariga diqqat jalb
qilinadi. Ayrim gapiar, hatto matn qismlari tuzdiriladi; o'quvchilar
bayon matnini mustaqil yozadilar, o'qituvchi esa ular ishini kuzatadi, sinfdagi boshqa o'quvchilarga xalaqit bermay ayrim bolalarga
individual yordam beradi; bolalar yozgan bayonlarini o'zlari tekshiradilar, takomillashtiradilar va daftarni tekshirish uchun o'qituvchiga
topshiradilar.
O'quvchilar yozgan bayon muhokama qilinayotganda, ular yoz­
gan matnni bayon matniga qiyoslash maqsadga muvofiq bo'lib, bu
ish mazmunda va bolalar bayoni tilida yo'l qo'yilgan kamchiliklami
aniqlashga yordam beradi.
Tanlab hikoya qilish va bayon. Tanlab hikoya qilish matndan
tor mavzuga, o'qituvchining topshirig'iga oid qismini tanlab qayta
hikoyalashdir. Masalan, o'qilgan matndan faqat personajning tashqi
ko'rinishi tasvirlangan qismnigina qayta hikoya qilish, faqat ikki
personajning uchrashish manzarasini qayta hikoyalash, faqat tabiat
tasvirini hikoya qilish va boshqalar.
Tanlab qayta hikoyalashning quyidagicha turlari mavjud:
1. O'qilgan matn qismini yoki bir voqeani unga chizilgan rasm
asosida hikoya qilish.
2. O'qituvchi topshirig'i yoki berilgan savol asosida alohida lavhani
hikoya qilish.
3. Berilgan mavzu bo'yicha matnning turli qismlaridan olingan
parchalarni hikoya qilish. Bu ish tanlab hikoya qilishning murakkab­
roq turi hisoblanadi.
Tanlab hikoya qilish uchun o'quvchi matnni boshidan oxiriga­
cha qayta o'qib chiqishga yoki yodga tushirishga, kerakli materialni
yig'ishga to'g'ri keladi. Buning uchun o'quvchilarga matnni ichda
o'qish topshiriladi yoki ovoz bilan tanlab o'qish topshirig'i beriladi.
Bunday tanlab hikoya qilish ba’zan yozma bayon sifatida ham
o'tkaziladi.
Qisqartirib qayta hikoyalash va bayon. Matn mazmunini qisqartirib
qayta hikoyalash va bayon yozish murakkab mantiqiy usullardan foydalanishni talab qiladi, shuning uchun ham u to'liq yoki matnga yaqin
qayta hikoyalash va bayonga nisbatan qiyin. Bunda matndan ikkinchi
darajali o'rinlarni tushirib qoldirib, asosiy, muhim o'rinlar tanlab o li­
nib, hikoya qilinadi. Buning uchun o'quvchining o'zi matnning asosiy
mazmunini aniqlashi, bog'lanishli, izchil qayta hikoyalashi, uning
hikoyasi matnni qisqartish tarzida bo'lmasligi, o'zlashtirilgan matnning
asosiy mazmunini o ‘z so ‘zlari bilan bera olishi zarur. Qisqartirib qayta
hikoyalashga o'rgatish uchun bayon mazmunini qisqartirib tuzish oson
bo'lgan hikoya tarzidagi matn tanlash tavsiya etiladi. Qisqartirib qayta
hikoyalash elementlari 1-sinfdan kiritiladi. O'qilgan matnni tahlil qi­
lish jarayonida o'quvchilardan uning bir qismini qisqa — bir gap bilan
aytish so'raladi. Keyin o'quvchilarga matnning ikki qismini, nihoyat,
butun matnni qisqartib qayta hikoyalash tavsiya etiladi.
O'quvchilar matnni to'liq qayta hikoya qilishga o'rganganlaridan
so'nggina matnni qisqartib qayta hikoyalashga o'rgatiladi. Qisqartirib
qayta hikoyalash, o 'z navbatida, matn rejasini tuzish, ya’ni matn
qismlariga sarlavha topish bilan bog'liq, asarning asosiy mazmunini
qisqa ifodalash esa matn ustidagi analitik-sintetik ishlaming natijasidir.
Ba’zan o'quvchilar asarning asosiy mazmunini (g'oyasini) qisqa, bir
gap bilan ifodalashga o'rgatilgach, matn rejasini tuzishga, keyin matn­
ni qisqartib qayta hikoyalashga, undan so'ng matn mazmunini to'liq
qayta hikoya qilishga o'rgatilishi ham mumkin.
Qayta hikoyalash bog'lanishli nutqni o'stirishning zaruriy bosqichidir. Boshlang'ich sinflar ona tili dasturiga ko'ra, matn mazmunini
qisqartirib bayon yozishni 3-sinfda o'rgatish ko'zda tutiladi. Qisqartirib
bayon yozishga tayyorgarlik matn qismlariga sarlavha topish, matn
rejasini jamoa bo'lib tuzish bilan bog'liq holda 2 -sinfdan boshlanadi.
Qisqartirib bayon yozish uchun o'qituvchi yoki o'quvchilam ing
o'zlari matnni bir-ikki marta o'qiydilar, so'ng matn mazmuni yu­
zasidan suhbat o'tkaziladi va yoziladigan asosiy fikr hamda tushirib
qoldiriladigan o'rinlar ajratiladi. Qisqartirib bayon yozishga og'zaki
tayyorgarlik jarayonida matn rejasi tuziladi, lug'at ustida ishlanadi, gap
va matnning ayrim qismlari tuzdiriladi. Og'zaki qisqa qayta hikoyalashdan matnni qisqartib bayon yozishga o'tiladi. Qisqartib bayon
yozishga og'zaki tayyorgarlik mashqlari asta kamaytirilib boriladi.
Ijodiy qayta hikoyalash va bayon. Metodikada ijodiy qayta hikoyalashning bir necha turi ajratiladi. Boshlang'ich sinflarda ijodiy qayta
hikoyalashning quyidagi turlaridan foydalaniladi:
1. Shaxsini o ‘zgartirib qayta hikoyalash va bayon. Boshlang'ich
sinflarda I shaxs tilidan berilgan hikoyani III shaxs tilidan qayta hikoya
qilishdan ko'proq foydalaniladi, ijodiy qayta hikoyalashning bu turida
o'quvchilar hikoyadagi gaplarni qayta tuzadilar. Masalan, I shaxs tili­
dan berilgan matnni o'quvchilar ITT shaxs tilidan qayta hikoya qilishlari
uchun o'qituvchi rahbarligida gapning kesimini o ‘zgartiradilar, unga
mos ravishda gapning o ‘zini qayta tuzadilar; hikoya qiluvchi shaxsning
nomini va и yoki ular s o ‘zini ishlatadilar. Shaxsini o'zgartirib qayta
hikoyalash va bayon yozish 0 ‘qish darslarida olib borilgan bunday
og'zaki tayyorgarlikning davomi sifatida o'tkaziladi.
2. Hikoyada ishtirok etuvchi biror personaj tilidan qayta hikoya
qilish.
3. Matnni ijodiy toHdirib qayta hikoyalash. O'quvchilar hikoya
mazmunini, sharoitini yaxshi tushunsalargina, uni ijodiy to'ldirib qayta
hikoyalay oladilar. Ijodiy qayta hikoyalashning bu turi ham ko'pincha
og'zaki tarzda o'tkaziladi.
4. S o ‘z bilan tasvirlash yoki sahnalashtirish. Ijodiy qayta hikoya­
lashning bu turi savollar yoki quyidagi kabi topshiriqlami bajartirish
asosida o'tkaziladi: „Siz shu vaziyatda o'zingizni qanday sezasiz?
Bular rasmda tasvirlangan deb o'ylang. Shu voqealar ko'z oldingizdan o'tyapti, siz ko'ryapsiz, eshityapsiz va o'zingiz tasvirlayapsiz deb
o'ylang". O'quvchilarga topshiriq sifatida matndagi tabiat tasviri, qahramonlarning tashqi ko'rinishi, portretini so'z bilan tasvirlash berilishi
mumkin. Bu asosan og'zaki bajariladi, ayrim hollardagina bayon
shaklida yozdiriladi.
Bayonni baholash mezonlari

O’quvchilarning yozma nutqini shakllantirish va fikr doirasini kengaytirish

uchun bayon, ayniqsa, ijodiy bayonlar o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Maktab

amaliyotida yozma ishning bu turidan ko‘p foydalaniladi. Bayonlar badiiy asarni

yoki berilgan matnni yozma ravishda qayta hikoyalash xarakteridagi yozma ish

turidir. Bayonlardagi matnni qayta bayon qilish to‘liq bayon, qisqartirilgan bayon,

kengaytirilgan ijodiy bayon tarzida o‘tkaziladi. Har uchala xil bayonning ham

maqsadi boglanishli nutq o‘stirishdir. Lekin kengaytirilgan bayonning inshoga

tayyorlashdagi ahamiyati katta. U o‘quvchining fikrlash doirasini, fantaziyasi va

bayon uslubini o‘stiradi va takomillashtiradi. Ushbu bayonlar to’plamida

o’quvchilar jamoasining imkoniyati, qobiliyati, iste’dodi inobatga olinib, turli

qiyinlik darajasidagi matnlar to’plangan. Shuningdek, ijodiy bayon talabi bilan

sinflar kesimida berilgan ba’zi matnlarga so’zlar miqdori kamaytirilgan.

Bayonni baholash uchun quyidagicha me’yor va mezonni joriy qilishni

ma’qul ko‘rdik.

Matndagi so‘zlar miqdori:

5-sinf uchun 100-150;

6-sinf uchun 150-200;

7-sinf 250-300;

8-sinf uchun 300-350;

9- sinf uchun 400-450 va undan ortiq bo‘lishi ham mumkin.

«5» ball:

1)mavzu rejaga muvofiq bo‘lsa; 2) asar voqealari to‘gri bayon qilingan bo‘lsa;

3) bayon mantiqli va muntazam bo‘lsa; 4) so‘z boyligi, ifoda qurilishi va uslubi

adabiy til talablariga mos bo‘lsa; 5) savodxonlikda qo‘pol bo‘lmagan bitta imlo

yoki ishora xatosi bo‘lsa; uslubiy xato bo‘lmasa.

«4» ball:

1) mavzu reja asosida yozilib, to‘liq yoritilsa, lekin kichik nuqsonlarga yo‘l

qo‘yilgan bo‘lsa: 2) fikr bayonida muntazamlik qisman buzilgan bo‘lsa: 3) so‘z

tanlashda va ifoda qurilishida har xillik bo‘lsa; mazmun va ifodada 1-2 nuqsonga

yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa; 4) savodxonlikda 2 ta imlo yoki ishorat va 1ta uslubiy xato

mavjud bo‘lsa; umumiy xatolar soni 4 tadan oshmasa.

«3» ball:

1) mavzu to‘liq yoritilmagan bo‘lsa, mavzudan qisman chetga chiqilgan bo‘lsa;

2) aniq voqealarga izoh berishda nuqsonlarga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa; 3) so‘z boyligi

va ifoda tuzilishida nochorlik sezilib tursa; 4) savodxonlikda 3 tagacha imlo va

ishorat hamda 3 ta uslubiy xatoga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa.

«2» ball:

Asar mazmunini yoritishda nuqsonlar ko‘p bo‘lsa, ish rejaga mos bo‘lmasa, fikr

bayonida nuqsonlar bo‘lsa; so‘z boyligi juda kam bo‘lsa, mazmun va ifodada

5-6 tagacha nuqsonlarga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa, savodxonlikda 7 ta imlo, 7 ta gacha

ishorat va 7 tagacha uslubiy xatoga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa.

Bayonga 2 ta baho qo‘yiladi: 1 - mazmuniga: 2 – savodxonligiga.

O’rta maktab dasturini, me’yoriy grammatika talablarini yaxshi bilgan,

baholash mezonidan xabardor bo‘lgan mutaxassisgina yozma ishni talab

darajasida tekshirishi va baholashi mumkin.

Hozirgi kunda maktab dasturida xatolarni aniqlashning quyidagi usullari

faollashganligi ma’quldir:

1. Xatolarni miqdori va sifati (tip yoki xarakteri) jihatidan aniqlash.

2. Xatolarning miqdori va xususiy (individual)ligini aniqlash.

3. Xatolarni o‘tilgan yoki o‘tilmagan qoidalarga oidligi jihatidan aniqlash.

Xatolarni miqdor jihatidan aniqlash o‘quvchilarning umumiy savodxonlik

darajasini belgilash uchun qulay bo‘lib, bilimini oshirishda amaliy qiymatga ega

emas. O‘quvchilar bilimini oshirish va mustahkamlash, malakasini kengaytirishda

esa xatolar sifati (tipi va xarakteri)ga e’tibor berish muhim ilmiy-metodik va

amaliy ahamiyat kasb etadi.

Har bir baho uchun me’yor va mezonni belgilashda xatolarning xarakteri,

tipi va miqdori hisobga olinadi. Bu jihatdan ular quyidagicha guruhlanadi:

a) qo‘pol va qo‘pol bo‘lmagan xatolar; b) bir xil yoki har xil tipdagi xatolar;

v) takroriy yoki tasodifiy xatolar; g) o‘tilgan mavzuga doir yoki tegishli

bo‘lmagan xatolar.

Qo‘pol (jiddiy) va qo‘pol bo‘lmagan (juz’iy) xatolar quyidagi tamoyillar

asosida belgilanadi:

Qo‘pol (jiddiy) xatolar:

1. Dastur hajmi va talab darajasidagi ona tili qoidalarini yaxshi

o‘zlashtirmaslik, har bir sinf uchun mo‘ljallangan va o‘tilgan orfografik,

punktuatsion qoidalarni puxta bilmaslik, ulardan yozma ishlarda to‘gri foydalana

olmaslik.

2. Sodir bo‘lgan xato tufayli so‘z ma’nosi va gap mazmunining jiddiy

o‘zgarishi hamda farqlanishi (masalan, qattiq o‘rnida qatiq; davo o‘rnida da’vo,

sur’at o‘rnida surat yozish kabi holatlar).

3. Juft so‘zlarni yozishda, satrdan satrga ko‘chirishda defis qo‘ymaslik,

shuningdek, defis o‘rnida tire ishlatish va aksincha. Shuningdek, tire va defislarni

grafik jihatdan ham farqlab ishlatish zarur.

4. Muayyan gapga xos tinish belgilarini qo‘llamaslik yoki noo‘rin ishlatish (masalan, gap

oxirida qo‘yilishi shart bo‘lgan nuqta, so‘roq, undov, ko‘p nuqta, nuqtali vergul kabilarni

tushirib qoldirish).

6. So‘z shakllarini qorishtirish, almashtirib qo‘llash:

a) kelishik qo‘shimchalarini qorishtirish, farqlamaslik qo‘pol uslubiy xato sanaladi;

b) yasovchi qo‘shimchalarni noto‘gri ishlatish: bevosita-bavosita, beobro‘-baobro‘;

sinfdosh-hamsinf;

Qo‘pol bo‘lmagan (juz’iy) xatolar:

1) dastur doirasidan tashqari va eslatmalarda berilgan qoidalarni bilmaslik va yozma

ishlarda ularga amal qilmaslik;

2) sheva xatolari (ona o‘rnida oyi, aya, momo, chaqimchi o‘rnida chaqimboz, kiyik o‘rnida kiyikcha; mol bozor o‘rnida hayvon bozor; to‘xtamoq o‘rnida bostirib to‘xtamoq kabi

qo‘llashlar);

3) ko‘ngil, tongi, o‘zingiz kabi so‘zlarda ng va boshqa harfiy birikmalarni ajratib

ko‘chirish: ko‘n-gil, sin-gil, yan-gi, ton-gi, o‘zin-giz kabi;

4) bir tinish belgisi o‘rinda ikkinchisini almashtirib qo‘llash yoki qo‘sh tinish belgilardan

birortasini tushirib qoldirish (masalan, gap o‘rtasida kelgan undalmalar, undovlarni faqat bir

tomondan ajratish; qavslar yoki qo‘shtirnoqlardan bir elementini tushirib qoldirish kabi;

5) ba’zi joy nomlari, shaxs otlari yoki personajlar ismini nuqsonli yozish (XamrobibiXamrobuvi);

6) tinish belgilarning birgalikda ishlatilishidagi tartibning buzilishi yoki bittasining tushib

qolishi:?! shaklda emas, !? shaklda qo‘llash, !... shaklda emas, ??? shaklda ishlatish kabi;

7) sostavli atoqli atamalarni yozishda bosh harflarni nuqsonli ishlatish: Xalqlar do‘stligi

saroyi - Xalqlar Do‘stligi saroyi; Yangi Urganch - yangi Urganch kabi;

8) yarim qavsdan so‘ng nuqta ishlatish yoki undan keyingi so‘zni (turdosh otni) bosh harf

bilan yozish;

9) tinish belgilarini nomuvofiq va ortiqcha ishlatish;

10) ba’zi so‘zlarni ikki xil ishlatish: oliy qimmat, olihimmat, hamma vaqt - hammavaqt, obhavo - obhavo.

Bir xil va har xil tipdagi xatolar:

Muayyan grammatik hodisa va bir orfografik, punktuatsion va uslubiy qoida

bilan bogliq bo‘lgan nuqsonlar bir xil tipdagi xatolar hisoblanadi. Bir xil tipdagi

xatolarning hammasi bitta xato sanaladi va bu baholash uchun mezon bo‘ladi.

Masalan, o‘quvchi besh o‘rinda h o‘rnida bir so‘zda x yozgan bo‘lsa, hammasi

bitta orfografik xato hisoblanadi.

Agar o‘quvchi kirish so‘zlarning yozilishida oltita punktuatsion xatoga yo‘l

qo‘ygan bo‘lsa, hammasi bitta xato hisoblanadi. Bordi-yu, o‘quvchi vergulning

kirish so‘zlarda, uyushiq bo‘laklarda va boglovchisiz qo‘shma gap qismlari

orasida ishlatilish qoidalarini bilmasa, bularning har biri alohida-alohida xato

sanaladi.

Agar o‘quvchi yozma ishda qaratqich belgisini uch o‘rnida noto‘gri qo‘llagan

bo‘lsa, bitta uslub xatosi sanaladi.

Yozma ishlarda takroriy va tasodifiy xatolar ham uchrab turadi. Masalan,

tushunmoq, qutulmoq, turgunlik, sukunat kabi so‘zlar barcha o‘rinlarda to‘gri

yozilib, bir o‘rinda tushinmoq tarzida ishlatilsa, tasodifiy xato sanaladi. Agar

qutulmoq so‘zi besh o‘rinda qutilmoq tarzida qo‘llansa, takroriy xato hisoblanadi.

Shuningdek, bir so‘z nuqsonli shaklda bir necha o‘rinda ishlatiladi: zarar so‘zi

zaral, tuproq so‘zi turpoq tarzida ishlatilgan bo‘lishi mumkin. Ba’zan 1441 o‘rnida

1941 yozib qo‘yiladi. Bunday faktik xatolar ham keng ma’noda tasodifiy

nuqsonlar tipiga kiradi. SHuni ta’kidlash zarurki, takroriy va tasodifiy nuqsonlar

yozma ishda tuzatiladi, lekin jiddiy xato hisoblanmaydi, ya’ni baholash mezoni va

me’yoriga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatmaydi.

Quyidagi nuqsonlar yozma ishlarni baholashda hisobga olinmaydi:

1. Maktab grammatikasi doirasiga kirmagan orfografik, punktuatsion va uslubiy

nuqsonlar.

2. Xali o‘rganilmagan qoidalarga oid nuqsonlar.

3. Ilmiy-nazariy jihatdan maxsus tekshirilmagan va yozilishi joriy etilmagan

nuqsonlar

4. Individual (avtor) nutqqa xos punktuatsion holatlarning berilishidagi nuqsonlar.

Yozma ish xatolari ustida ishlash o‘qituvchidan e’tibor va ijodkorlik talab

qiladigan mashgulot turidir. Har bir o‘quvchiga yozma ishlardagi xatoni ko‘rsatib

qo‘yishning o‘zi kifoya qilmaydi. Bu xatolarni bartaraf qilish uchun yozma ish

muallifi bilan ishlash kerak bo‘ladi. O’qituvchi yozma ish xatolarini tasnif qilar

ekan, har bir xatoning kelib chiqish sabablarini tasavvur qiladi. O’quvchilarning

ko‘pchiligiga xos bo‘lgan va ayrim o‘quvchigagina xos bo‘lgan xatolarni hisobga

olib, xatolar ustida ishlash boshlanadi. Bunda quyidagi ish turlaridan foydalanish

mumkin:

1. Har bir o‘quvchining o‘z xatolari ustida ishlashi.

2. Ko‘pchilikka xos (tipik) xatolar ustida yozuv taxtasida ish olib borish.

3. Taxtadagi so‘zlar vositasida gaplar tuzish musobaqasi.

4. Mavzuga doir lugat diktantlari o‘tkazib borish.

5. Doimiy va muvaqqat savodxonlik lavhalari va taxtalaridan foydalanish.

6. Berilgan gap yoki jumla variantlarini tuzish musobaqasini o‘tkazish.

7. Eng maqul epigraf topish konkursini o‘tkazish.

8. Imlo lugati bilan ishlash.

9. Berilgan so‘z sinonimlarini topish (sinonimik qator hosil qilish).

10.Berilgan so‘z antonimlarini topish.

11. Asar qahramonlariga yoki adiblarga sifatlashlar topish.

12. Ustunlarga ajratib yozish mashqlarini o‘tkazish.

13. Adabiyot daftarida eng qiyin so‘zlar imlo lugatini tuzib borish.

14. «Qiyin so‘zlar zanjiri» o‘yinidan foydalanish.

15. Insho goyasi va mavzusiga mos maqollar topish.

16. Biron inshoga yoki uning parchasiga sarlavha topish.

17. Mo‘jizalar maydoni, charxpalak, boshqotirma tipidagi o‘yinlardan foydalanib,

qiyin so‘zlar yozilishini xotiraga singdirish.

18. Eng qiyin so‘zlarning rebusini tuzish.

19. Kompyuterda maxsus dastur asosida mashqlar o‘tkazish.

20. Matnlar vositasida savodxonlikni ko‘tarish va hokazo.

Yozma ishdagi xatolar ustida ishlash jarayonida yozma ish matnlari uchun faol

bo‘lgan leksika - 300-400 so‘z quyi sinflardan boshlab o‘quvchilarga singdirib

borilishi, ularni to‘gri yozishga doir mashqlar uzluksiz va tadrijiy ravishda

o‘tkazilib borishi yaxshi natija beradi. O’quvchining diqqati va xotirasini o‘yinlar

va mashqlar vositasida savodxonlik tomonga yo‘naltirishning yangi usullarini

o‘ylab topish va samarali qo‘llash ona tili va adabiyot fani o’qituvchilariga,

mutaxassislarga havola.

5-SINF

OZ ISHLA-SOZ ISHLA

Kunlardan bir kuni bir mutakabbir o’rgimchak ipak qurtiga: ”Men senga

juda achinaman, birozgina ipak uchun shoshmasdan ishlab ko’p vaqt sarf etasan.

Mana, menga qara, tez-tez ishlab ozgina vaqt ichida bu devorning boshidan

oyog’igacha to’rt o’rab bitirdim. Menga o’xshab shoshib-pishib to’r o’rasang

bo’lmaydimi?- dedi. Ipak qurti unga: ”To’g’ri, ishda sur’at, tezlik kerak, lekin sen

singari apil-tapil ishlashdan foyda chiqmaydi, shuning uchun to’ring hech

qimmatga ega emas, mening to’rim esa juda qimmatli to’r,”-deb javob beribdi.

Hissa: Shoshma-shosharlik bilan hech foyda hosil bo’lmaydi. Ishning soniga

emas, sifatiga diqqat qilish lozim. Har qanday ishga chin dildan-astoydil

yondashish kerak. ”Oz ishla, soz ishla” deb bekor aytmaganlar.

Bayt:

Shoshqaloqlik niholin o’tqazsang,

Bergusi meva pushaymonlik.(100 so’z)

SHOH BAHROM HIKOYATI YOKI MASHQNING NATIJASI

HAQIDA

Shoh Bahrom o’zining go’zal va xushovoz kanizagi Fitna bilan kiyik oviga

chiqdi. Ov vaqtida Bahrom kiyikni shunday ustalik bilan otdiki, bundan

Bahromning o’zi ham bag’oyat hayratga keladi, ammo uning bu san’atiga

Fitnaning tahsinlar o’qib hayratlanmaganligi Bahromni darg’azab etadi. Natijada u

o’z sarkardasiga Fitnani o’ldirishni topshiradi. Qizning ko’p yolborib iltijo qilishi

natijasida sarkarda uni o’zining shahardan tashqaridagi oromgohiga eltib qo’yadi.

Fitna har kuni u yerda kichik bir buzoqchani zinadan ko’tarib boloxonaga boqqani

olib chiqadi. Oradan ma’lum vaqt o’tadi va haligi kichik buzoqcha bahaybat

novvosga aylanadi, lekin Fitna odatdagidek, uni hech bir qiyinchiliksiz boloxona

zinalaridan ko’tarib chiqishda davom etaveradi.

Kunlardan bir kuni sarkarda ovdan qaytayotib, Bahromni o’z oromgohiga

taklif etadi. Yuqorida aytilgan taajjub voqeani o’z ko’zi bilan ko’rgan shoh

hayratga keladi-da, Fitnani tanib, uzr so’raydi. Shoh Bahrom va Fitnaga bo’lgan

munosabatingizni bayon eting.(107 so’z)

GO’ZALLIK

Insonning aziz va mukarram qilib yaratilganligi ayon haqiqat va uning

murakkab, tushunarsiz mavjudot ekanligi ham sir emas. Shu sababli bani bashar

o’z hayotida ko’p qoqinadi, aksar yaxshilig-u yomonliklar ichida surinadi.

Mirzakalon Ismoiliy bu nozik masalalar tegrasida nazokat va tabiiylik bilan qalam

tebratadi. Binobarin, inson Olloh tomonidan yaratilgan jamiki suvrat-u

siyratlarning mukammali ekan, u shunga monand ravishda fe’l-atvorga, go’zallikka

ega bo’lmog’i lozim, lekin go’zallik deganda nimani tushunamiz? Shahlo ko’zlar,

chiroyli kiyim-bosh, qimmatbaho taqinchoq-u bezaklarnimi? Menimcha,

go’zallikning o’z qonunlari, qoliplari bor. Yuqorida sanalgan narsalar bilan

”chiroyli odam” bo’lish mumkin, lekin ”go’zal inson” bo’lish uchun esa uni

odamiylik fazilatlari to’ldirishi kerak. ”Go’zallik ham bamisoli daraxt. Yaprog’iaxloq, ildizi-ichki dunyo, mevasi-yaxshi fazilat. Xulosa qilib aytganda, odam

bolasidagi go’zallik tabiat ato qilgan husn-jamoldan tashqari, yana eng yaxshi

xulq-atvorni, insondagi eng yaxshi fazilatlarni o’z ichiga olgan odamiylikdan iboratdir. Mana shunda go’zallik insonga husn beradi. Bu xil go’zallik

yaproqlarsiz, ildizlarsiz qurishi muqarrar bo’lgan daraxtga sira-sira o’xshamaydi,

qurimaydigan, boqiy go’zallikdir,-deydi M.Ismoiliy.(127 so’z)

USTOZLARNI HURMATLASH BAYONIDA

Har bir inson uchun o’z muallimini va ustozini e’zozlash, hurmat va

ehtiromini ado etish shartdir. Negaki, bu zotlar har qanday insonning ruhini

tarbiyalaydi, ma’naviy boylik bilan to’ldiradi, har qanday ruhiy va maishiy

kamchilik hamda illatlarni poklaydi, jaholat degan buyuk aybdan xoli va ozod

qiladi.

Muallim va ustoz shunday zotki, u insoniyatni ilm bezagi bilan ziynatlaydi,

ularga chiroyli va yoqimli fazilatlar bilan chiroy va oro beradi, tushuntirish bilan

foydasiz narsalardan odamni xalos etadi, insonni haqiqiy komil inson darajasiga

yetkazish bilan bilim xazinasini ularning qalblariga joylaydi.

Muallim va ustoz shunday zotki, u sening insonlik haq-huquqlaring nimadan

iborat ekanini tushuntirib beradi, yaramas, yomon ishlardan qaytaradi va eng

yaxshi ishlar va vazifalar sari yo’l ko’rsatadi. Ular sening yuksakliging va kamolga

yetishingni o’ylashib, hamisha jon kuydirishadi, el ichida o’ylab, butun kuch va

imkoniyatingni ishga solishadi.

Muallim va ustozning vaqatlari qimmatli ekanligini bilib, aytganlariga

diqqat bilan quloq sol. Bordi-yu biron nimani tushunmay qolsang, odob va

muloyimlik bilan qayta so’rashing zarur. Muallim va ustozing nima so’rasalar

kulib turib, odob va ikrom bilan chiroyli so’zlarni saralab javob ber. Ilm

maskanidan tashqarida yoki ko’cha-ko’yda ularni ko’rib qolsang, ta’zim bajo qil,

qo’lingni ko’ksingga qo’yib salom ber. (140 so’z)