Böyük Britaniya dünya iqtisadi böhranı illərində

Partiyanın yeni rəhbərliyi Makdonald, Tomas və Snoudenə qarşı 
özünün düşmən münasibət bəslədiyini qeyd etdi və onları satqın 
adlandırdı.  Əslində isə bu, partiya rəhbərliyini öz əlində saxlamaq 
üçün  leyborist partiyasının rəhbərliyi tərəfindən boşboğazlıqla 
işlədilən kələkdən başqa bir şey deyildi. Yeni rəhbərlik suravi 
leyboristləri inandırmağa çalıçırdı ki, satqınlıqda yalnız Makdonald, 
Tomas və Snouden müqəssirdirlər, leyborizmin digər rəhbərləri sə 
partiyanın sıravi üzvləri kimi satqınlara qarşı nifrət bəsləyirlər.  
 
198
“Milli” hökumət öz fəaliyyətinə Mey komissiyasının 
məsləhətlərini həyata keçirməklə başladı. 1931-ci ilin sentyabrında 
işsizlərə verilən yardım 10% azaldı. “Miili” hökumət təkcə işsizlərin 
maddi yardımına deyil, hərbi dənizçilərin yaşayış  səviyyəsinə  də 
hücum etdi. İngiltərə hərbi donanmasında icbari hərbi mükəlləfiyyət 
olmadığı bir şəraitdə donanma könüllülər toplamaq əsasında təşkil 
edilir, həm də donanmanдан şəxsi müvafiq maaş alırdı.  Sentyabrın 
12-də  hərbi dəniz donanması naziri donanmanın  şəxsi heyətinin 
maaşlarının azaldıldığını elan etdi. Üç gündən sonra İngiltərənin 
manevr keçirmək üçün Şotlandiyanın  şimal sahilində,  İnverqordon 
limanında toplanmış olan Atlantik donanması  dənizə  çıxmaqdan 
boyun qaçırdı. Sentyabrın 17-də hökumət güzəştə getməyə  məcbur 
oldu və maaşların azaldıması məsələsinə dənizçilərin xeyrinə olaraq 
yenidən baxıldı.  
1931-ci ilin payızında “Milli” hökumət parlamentə vaxtından 
əvvəl seçkilər keçirdi. Mühafizəkarlardan, milli leyboristlərdən və 
liberallardan ibarət təşkil olunmuş koalisiya seçki kampaniyası 
zamanı seçiciləri iqtisadi böhranın nəticələri ilə qorxutmaq və 
leyboristləri hər vasitə ilə gözdən salmaq üçün var qüvvəsini 
toplamışdı. Seçkilərdə koalisiya, əslində isə nümayəndələr 
palatasında 472 yer almış olan mühafizəkarlar qalib gəldilər. Milli 
leyboristlər mühafizəkarların yardımı sayəsində parlamentdə 13 yer 
ala bildilər. Liberallar 72 yer aldılar. Leyborist partiyası ciddi 
məğlubiyyətə  uğradı. Onun parlamentdəki deputatlarının sayı 1929-
cu ildəki 289 – dan  46 – ya   endi.  
Seçkilərdən sonra ingilis burjuaziyasının fəhlə sinfinin 
yaşayış səviyyəsinə və siyasi hüquqlarına hücumu daha da gücləndi. 
Hökumət hələ leyboristlər hakimiyyət başında olan zaman qəbul 
olunmuş  və  işsizlərə maddi yardımı azaltmağa yönəldilmiş, sığorta 
məbləğlərinin verilişindəki xətalar haqqındakı qanunu amansızlıqla 
həyata keçirməyə başladı. Bundan başqa hökumət, noyabrın 12-də 
işsizlik üzrə verilən maddi yardımı daha da azaltmaq məqsədilə 
ehtiyacı yoxlamaq haqqındakı qanunu qüvvəyə mindirdi. İngilis 
burjuaziyası bu qanunun köməyilə  işsizlərə verilən onsuz da cüzi 
miqdar maddi yardımın ümumi məbləğindən 30 milyon funt – 
sterlinq kəsdi.  
İngiltərənin hakim dairələri fəhlə sinifi üzərinə hücum etmək 
yolu ilə öz gəlirlərini iqtisadi böhranın zərərlərindən  müdafiə etməyə 

 
199 

cəhd edirdilər. Lakin bu vasitələri yalnız müəyyən çərçivə içində 
tətbiq etmək mümkün idi. Zəhmətkeşlərin yaşayış  səvyyəsinə 
hücumun davam etdirilməsi burjuaziya üçün böyük siyasi çətinliklər 
törədə bilərdi. Buna görə  də ingilis burjuaziyası böhranı aradan 
qaldırmaq üçün göstərdiyi səylərdə başqa vasitələrdən də istifadə 
edirdi. 
Bu vasitələrdən biri 1931-ci il sentyabrın 21-də funt – 
sterlinqin qızıl standardını  ləğv etməkdən ibarət oldu. Bu tədbir 
dünya bazarında ingilis mallarının rəqabət qabiliyyətini artırdı.  
Funtun dəyərinin aşağı düşməsi nəticəsində ingilis malları  hələlik 
möhkəm valyutanı mühafizə edən ölkələrin, məsələn ABŞ-ın 
mallarına nisbətən  xeyli üstünlük qazandı.  
İngiltərənin hakim dairələri eyni zamanda beynəlxalq 
miqyasda öz maliyyə mövqelərini möhkəmlətmək uğrunda mübarizə 
aparırdılar. 1931-ci ildə  İngiltərənin və bir sıra digər kapitalist 
ölkələrinin, sterlinq ittifaqı adlandırılmış valyuta qruplaşması  əmələ 
gəldi. Sterlinq ittifaqına daxil olmuş ölkələr öz valyutalarının 
dəyərini ingilis funtunun dəyərinə uyğunlaşdırdılar, onların valyuta 
ehtiyatları  əsasən Londonda saxlanırdı, ittifaqa daxil olan ölkələr 
arasındakı ticarətdə haqq hesab vahidi ingilis funtu idi. Sterlinq 
ittifaqının əsasını – itifaq iştirakçıları olan ölkələrin iqtisadi və siyasi 
cəhətdən  İngiltərədən asılılığı  təşkil edirdi.  Sterlinq ittifaqı, qızıl 
standardının  iflasına baxmayaraq, ingilis funtuna dünya əmtəə 
tədavülünün 40-50%-nə xidmət etmək  imkanı verirdi.  
İqtisadi böhranı aradan qaldırmaq üçün İngiltərə 
kapitalizminin istifadə etdiyi tədbirlərdən 
ən mühümü 
proteksionizmin tətbiq edilməsi idi. Dünya iqtisadi böhranının təsiri 
altında 1931-32-ci illərdə İngiltərə azad ticarətdən tamamilə əl çəkdi. 
Proteksionizmin tətbiq edilməsi  İngiltərə iqtisadiyyatı üçün müsbət 
rol oynadı.  İngiltərənin daxili bazarı başqa ölkələrin mallarının 
rəqabətindən qorundu.  
Bir müddət sonra proteksionizm 1932-ci il iyul-avqustunda 
Ottavada olmuş imperiya konfransında qəbul edilən preferensial tarif 
sistemi ilə  təkmilləşdirildi.  İngiltərə, dominionların keçmişdə 
gömrüksüz gətirilən mallarını yenə də  gömrük rüsumu olmadan  öz 
bazarına buraxmağı öz öhdəsinə götürdü. Bu, imperiya ğlkələrindən 
İngiltərəyə gətirilən malların 80%-nin gömrüksüz buraxılması demək  
idi. Yerdə qalan 20% mallara isə az miqdar vergi qoyulmalı idi. 
 
200
İngiltərə dominionların müвафиг mallarının ingilis bazarında üstünlük 
qazana bilməsi üçün başqa ölkələrdən gətirilən mallara yeni gömrük 
qoymağı və yaxud köhnə gömrükləri artırmağı öhdəsinə götürürdü.  
Öz növbəsində dominionlar da ingilis mallarına qoyulan 
gömrüyü bir qədər azaltmağa və müəyyən miqdarda ingilis mallarını 
öz bazarlarına gömrüksüz buraxmağı öhdələrinə götürürdülər. 
Dominionların bazarlarında ingilis malları digər ölkələrin mallarına 
nisbətən üstün mövqe tuturdu.  Lakin bu mallar, dominionların milli 
sənayesinin istehsal etdiyi mallara nisbətən daha zəif mövqeyə malk 
idilər.  
İngiltərənin hakim dairələri böhranın ingilis iqtisadiyyatına 
olan təsirini öz müstəmləkələrinin və hamıdan  əvvəl, Hindistanın 
istismarını gücləndirmək yolu ilə azaltmağa çalışırdılar. Bu illərdə 
ingilis müstəmləkələrinin vəziyyəti xüsusilə  ağır idi. Çünki böhran 
onların da iqtisadiyyatını bürümüşdü.  
Böhran illərində ingilislərin müstəmləkələrə  gətirdikləri 
malların qiymətləri, onların müstəmləkələrdən apardıqları malların 
qiymətlərinə nisbətən xeyli az aşağı düşmüş oldu. Qiymətlərinin 
səviyyəsinin dəyişməsindəki bu fərq  İngiltərə ilə müstəmləkələrin 
arasındakı mübadilənin ekvivalentsizlik dərəcəsini artırıdı.  
Dünya iqtisadi böhranı illəri ingilis müstəmləkələrində milli 
azadlıq mübarizəsinin yeni yüksəliş dövrü olmuşdu.  
Hindistanda çox vaxt polis və qoşunlarla toqquşmaya gətirib 
çıxaran böyük tətillər, kütləvi nümayişlər  baş verirdi. 
Müstəmləkəçilər çıxışların iştirakçılarına vəhşicəsinə divan 
tuturdular. 1930-31-ci illərin 10 ayı  ərzində Hindistanda antiingilis 
çıxışlarına görə 90 min adam məhkun dilmişdi. Bu cəza tədbirlərini  
Makdonaldın leyborist hpkuməti ciddi cəhdlə həyata keçirirdi, məhz 
onun dövründə Hindistanda Hindistan fəhlə  hərakatının 32 rəhbəri 
üzərində biabırçı mirut məhkəmə prosesi qurulmuşdu.  
Eyni zamanda İngiltərənin hakim dairələri Hindistan 
burjuaziyasının və mülkədarlarının yuxarı təbəqəsi ilə sazişə gəlmək 
üçün yollar axtarırdılar. Bu məqsədlə Saymonun başçılığı ilə 
İngiltərədə komissiya təşkil edilmişdi ki, bu komissiya 1930-cu ilin 
yayında təqdim etdiyi məruzədə Hindistanın konstitusiyasını 
dəyişdirmək haqqında təkliflər irəli sürmüşdü. Bu təkliflər 1930 
1931-ci illərdə “dəyirmi masa” adlanan konfransda ingilis 
hökumətinin və Hindistan burjuaziyasının nümayəndələrinin iştirakı  

 
201 

 
ilə müzakirə edilmişdi. Hindistan burjuaziyasının yuxarı  təbəqəsinə 
güzəşt edilməsini layihələşdirənlərin Hindistanda ingilis ağalığının 
ləğv edilməsini nəzərdə  tutmaмаlarına baxmayaraq, müstəmləkə 
xalqları  ingilis imperializmi əleyhinə çıxış edirdilər.  
1932-ci ilin ortalarından başlayaraq ingilis iqtisadiyyatı 
yavaş-yavaş böhran vəziyyətindən çıxmağa başladı. 1934-cü ildə 
sənaye məhsulunun həcmi 1929-cu il səviyyəsinə  gəlib çatmışdı. 
Sənaye məhsullarının indeksi, 1929-cu il 100 götürülərsə, 1932-ci 
ildə 82,5-ə enmiş, 1937-ci ildə isə 123-ə  qədər qalxmışdı. Keçən 
illərdə olduğu kimi, indi də ingilis təsərrüfatının ayrı-ayrı 
sahələrərinin inkişafı bir səviyyədə deyildi. Sənaye məhsulunun 
artımı    əsasən yeni sənaye sahələrinin (aviasiya, kimya, avtomobol, 
elektrik maşınqayırma sənayesi) və intensiv mənzil tikintisinin xeyli 
inkişaf etdirilməsi hesabına baş verirdi. Hərbi sənaye də sürətlə 
inkişaf edirdi. Kömür, gəmiqayırma, və toxuculuq kimi ənənəvi 
sənaye sahələri tənəzzül vəziyyətində idi. İstehsal aparatının işlə 
təmin olunması və daimi kütləvi işsizlik böhran illərinin səviyyəsində 
qalırdı.  
İngiltərə  sənayesində baş verən  canlanmanın başlıca 
səbəbərinədn birisi hərbi sənaye sahələrinin sürətlə inkişaf etməsi idi.  
Proteksionizm də ingilis sənayesinin canlanmasına kömək etmişdi. 
Böhran nəticəsində sənaye mallarının qiyməti aşаğı düşmüş olsa da, 
ingilis idxalatının  əsas hissəsini təşkil edən  ərzaq və xammala 
nisbətən qiymətlərin nisbətən az aşağı düşməsindən  İngiltərə 
iqtisadiyyatı xeyli qazanmışdı. Bunun nəticəsində İngiltərənin ticarət 
şəraiti xeyli yaxşılaşmışdı.  
Lakin 1937-ci ilin ortalarında  İngiltərədə başlanmış yeni 
iqtisadi böhran  nəticəsində 1938-ci ildə sənaye məhsulunun indeksi 
aşağı düşmüş  və 1937-ci ilə nisbətən 115,7 təşkil etmişdi. Böhran 
ingilis təsərrüfatının bütün sahələrinin ixtisar olunmasına gətirib 
çıxarmışdı. 1939-cu ildə iqtisadi böhranın güclənməsi  İkinci Dünya 
Müharibəsinin başlanması ilə dayandırıldı.  
Almaniyada faşizmin hakimiyyət başına gəlməsi digər 
kapitalist ölkələrində irticanın güclənməsinə  səbəb oldu. İngiltərədə 
faşist təşkilatlarının fəaliyyəti artdı. Hələ 1932-ci ildə  İngiltərənin 
faşist partiyası – “Faşistlərin Britaniya İttifaqı” əmələ gəlmişdi. Onun 
 
202
rəhbəri, ingilis aristokratları dairələrindən çıxmış 1929-1931-ci illərin 
leyborist hökumətində nazir vəzifəsində işləmiş Osvald Mosle idi.  
İngiltərə faşistlərinin proqramı ölkə daxilində demokratiya 
əleyhinə mübarizə aparmaq, fəhlə hərakatını boğmaq və xarici siyasət 
sahəsində ingilis imperializminin dünya ağalığını qurmaq, Sovetlər 
İttifaqı  əleyhinə müharibə  əleyhinə müharibə    təşkil etmək  
məqsədini güdürdü.  İngilis faşistləri alman faşistlərini 
yamsılayırdılar. 1937-ci ildən sonra ingilis faşizminin iflasa uğradığı 
nəzərə çarpırdı. Bunu onunla izah etmək lazımdır ki, ingilis 
burjuaziyası, Almaniya və  İtaliyanın hakim dairələrinə nisbətən 
özünü daha möhkəm hiss edirdi. İngilis leyboristləri fəhlə sinfini 
tabelikdə saxlamaqda burjuaziyaya müvəffəqiyyətlə kömək edirdilər. 
Burjuaziya nöqteyi nəzərindən  fəhlə hərakatını yatırmaq üçün lazım 
olan bütün zəruri tədbirlər “Milli” hökumət tərəfindən  həyata 
keçirilirdi. Digər tərəfdən,  İngiltərə faşizminə ingilis fəhlə sinfinin 
göstərdiyi müqavimətin onun müqəddaratı üçün böyük əhəmiyyəti 
var idi. Leyborist rəhbərlər faşşizm  əleyhinə mübarizədən boyun 
qaçırıdılıar. Lakin kommunistlərin və  fəhlə  hərakatının mübariz 
ünsürlərinin rəhbərliyi altında ingilis fəhlələri faşizm təhlükəsinə 
qarşı mübarizəyə qalxışırdırlar, bu isə  nəticə etbarı ilə ingilis 
faşistlərinin kütlələrdən təcrid edilməsinə  və onların fəaliyyətinin 
məhdudlaşmasına səbəb olmaya bilməzdi.  
1933-cü ilin sonunda işsizlər hərakatı güclənmişdi.  İşsizlər, 
maddi yardımın 1931-ci ilin sonundakı azaldımasının ləğv edilməsi 
uğrunda, işsizlər üçün yarımhərbi qaydada “tədris mərkəzi” 
yaradılmasını  nəzərdə tutan  işsizlik haqqındakı yeni qanun 
layihəsinə qarşı mübarizə aparırdılar. İngilis zəhmətkeşləri bu qanun 
layihəsini “köləlik” adlandırmışlar.  İşsizlərin milli hərakatı 1934-cü 
ilin yanvarında ümumingiltərə aclıq yürüşü təşkil etmişdi, bu yürüşdə 
2000 nəfər iştirak edirdi. Yürüş  həm işsizlərin, həm də  işləyən 
fəhlələrin yaşayış  səviyyəsini müdafiə etmək üçün fəhlələri 
mübarizəyə çağıran birlik və hərəkət konqresi ilə başa çatdı. İşsizliyə 
görə verilən maddi yardımın azaldılmasının ləğv edilməsi haqqında 
yürüş  iştirakçılarının irəli sürdükləri tələb, ingilis xalqının müxtəlif 
təbəqələri içərisində qızğın müdafiə edldi. Nəticədə hökumət güzəştə 
getməli oldu və 1934-cü ildə maddi yardımın azaldılmasını ləğv etdi.  
Fəhlə sinfi yeni dünya müharibəsi təhlükəsinin getdikcə 
artdığını  dərindən dərk edir və onun qarşısını almaq üçün tədbirlər 

 
203 

görməsini tələb edirdi. Fəhlələrin bu əhval-ruhiyyəsi 1933-cü ilin 
payızında leyborist konfransının qəbul etdiyi qətnamədə öz əksini 
tapmışdı. Leyborist partiyası “müharibədə  iştirak