Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari

 
Bozor
—
1) 
sotuvchilar bilan xaridorlar oʻrtasidagi tovar ayirboshlash 
munosabatlari; ishlab chiqarish bilan isteʼmolni oʻzaro 
bogʻlovchi mexanizm. B. obʼyekti nafligi bor tovar va 
xizmatlar, subʼyekti esa B. ish
tirokchilari (sotuvchi va 
xaridorlar) boʻlib, ular firmalar, uy xoʻjaliklari, davlatning 
tashkilot, 
idoralari 
va 
boshqalardan 
iborat. 
B. 
ishtirokchilari tovar va xizmatlarni pul vositasida 
ayirboshlash yuzasidan munosabatlarga kirishadilar. B.da 
tovarlar bilan oldisotdi munosabatlari tovar ishlab 
chiqarish, tovar ayirboshlash va pul muomalasi 
qonunlariga binoan amalga oshiriladi. B. ishtirokchilari 
sotuvchi hamda xaridor maqomiga ega boʻladilar. B.da 2 
jarayon amalga oshadi: biri 
—
tovarlarni sotish, bunda 
tovar pulga almashadi, yaʼni T—
P; ikkinchisi 
—
tovarni 
xarid etish, pulni tovarga ayirboshlash, yaʼni P—
T. 
Ayirboshlash ixtiyoriy va erkin shakllangan narxlarda olib 
boriladi. B. iqtisodiyotda ishlab chiqarishni isteʼmol bilan 
bogʻlash (yaratilgan tovarlar
va xizmatlar B.ga chikali, u 
yerda sotilgach, isteʼmolga kelib tushadi); kiymatning 
tovar shaklidan pul shakliga aylantirish; ishlab 
chiqarishning uzluksizligini taʼminlash (yaratilgan tovarlar 
va xizmatlar B.da sotilgach, tushgan pulga ishlab chiqarish 
uchun 
zarur 
iqtisodiy 
resurelar, 
chunonchi 
asbobuskunalar, mashinalar, yokilgʻi, ish kuchi sotib olinib, 
ishlab chiqarishni davom ettirish imkoniyati yaratiladi.); 
iqtisodiyotni tartiblash (nimani, qanday ishlab chiqarish, 

---

kim uchun ishlab chiqarish); mamla
katlar oʻrtasida 
iqtisodiy hamkorlik oʻrnatish singari vazifalarni bajaradi. 
Bunda talab va taklif, shunga muvofiknarliing oʻzgarishiga 
qarab ishlab chiqarish yuritiladi. Talab oshib narx oʻssa, 
ishlab chiqarish koʻpayadi, aksincha, taklif oshib talab 
kamaysa, ishlab chiqarish qisqaradi. 
B. oʻz ishtirokchilari mavqeiga qarab erkin va monopol 
B.ga ajraladi. Erkin B.da sotuvchilar ham, xaridorlar ham 
koʻp boʻlib, narxlar talab va taklif negizida shakllanadi. 
Monopol B.da ozchilik sotuvchilarning hukmronligi 
o
ʻrnatilgan boʻlib, narxlar faqat shularning manfaatidan 
kelib chiqqan holda belgilanadi. Bunday B.lar raqobotning 
sustligi yoki umuman boʻlmasligi bilan ajralib turadi.
Ayirboshlash obʼyektining moddiy shakli jihatidan olganda 
isteʼmol tovarlari va xizmatl
ar, resurslar, mehnat, moliya, 
intellektual tovarlar, qurolaslaha, ishlab chiqarish 
vositalari, investitsiya, qimmatli qogʻozlar, ilmiy gʻoyalar, 
texnikaviy ishlanmalar va mehnat (ish kuchi) B.lari mavjud. 
B. oʻz qamrov doirasiga qarab mahalliy, mintaqaviy
, milliy 
va jahon B.lariga boʻlinadi. Tovarlarning chetdan 
kelishkelmasligiga qarab ochiq B., yopiq B. (ichki B.) singari 
turlari uchraydi. Oldisotdi miqdori, yaʼni tovar aylanmasi 
hajmining oʻzgarishiga qarab kengayuvchi B. vatorayuvchi 
B.ga boʻlinadi.
Amal qilish tarzi jihatdan tartibsiz (stixiyali), rejali tashkil 
etilgan va boshqariladigan B.lar mavjud. Stixiyali B.dan 

---

tartibli, rejali tashkil etilgan B.ga oʻtish madaniylashgan 
jamiyatga xos. Hozir hech bir mamlakatda tartibsiz B. 
hukmron emas, aksincha boshqariladigan B. yetakchi 
mavqega ega. Iqtisodiyot oʻsgan sari B. turlari koʻpayadi, 
chunki sotiladigan tovarlar va xizmatlar xilmaxil boʻlib 
boradi, xaridor ham oʻz daromadi, didi, umuman 
talabehtiyojiga qarab tabaqalashadi, B.da sotiladigan 
tovarlar va xizmatlar summasi ortib boradi. 
2). Savdo-sotiqqilinadigan muayyan joy, maydon. B.lar 
qad. Rim va Yunonistonning Milet, Pergam va boshqa 
shaharlarida toʻgʻri toʻrtburchakli maydonda 3 yoki 4 
tomoni qator ustunli savdo rastalari va omborlar, 
ibodatxonalar, ustaxonalar va boshqalardan iborat 
boʻlgan. B. maydonlari shahar majmua (agora, 
forum)larining bir qismi hisoblangan. Har bir mamlakat 
B.larining meʼmorligi va qurilishi iqlim sharoiti, iqtisodi, 
geografik oʻrni va savdo sohasidagi anʼanalar bilan bogʻli
q 
boʻlgan. Oʻrta Yer dengizi havzasida qadimda ochiq 
maydonlarda, Sharqda esa usti yopiq B.lar rivojlangan 
("suq", "asvok", "chorsu"; Turkiya va Eronda "xon", 
"bediston" nomi bilan yuritilgan). 
Yevropada B.lar maxsus reja asosida qurilgan (Parijdagi 
markaziy B., 1850 va boshqalar). Rossiyada ixtisoslashgan 
B. ("Gostiniy dvor")lar asosan, 1
—
2 qavatli, old tomoni 
koʻpincha ravoqlar yoki ustunlar qatoridan iborat 
bostirma boʻlgan (SanktPeterburgdagi B., 1761—
85; 
Yaroslavldagi B., 1813
—
18 va boshqalar). 

---