Bozor iqtisodiyoti sharoitida statistika roli va ahamiyati

5-variant
1 topshiriq
Bozor iqtisodiyoti sharoitida statistika roli va ahamiyati.
Insoniyat turmushi, xatti-harakatlari, ijtimoiy hayot statistika qo’llanishi va rivojlanishi
uchun bepoyon makon yaratdi. Uning ilm-fan tarmog’i va amaliy faoliyat sohasi sifatida ilk bor
shakllanishida yetakchi rolni aynan turmush voqealari va yashash zaruriyati, ijtimoiy hayot
hodisalari o’ynagani bejiz emas.
Statistika yagona mustaqil fan sifatida gavdalanishi va turli sohalarda qo’llanishiga sabab
uning predmeti bo’lmish ommaviy hodisa va jarayonlar hamma sohalarda ro’yobga chiqishi va
umumiy xislatlarga ega bo’lishidir. SHu bilan bir qatorda ayrim sohalarda ular o’ziga xos
sharoitlarda yuzaga chiqadi va ularning ta’siri ostida xususiy xususiyatlarga ham ega bo’ladi.
SHu tufayli statistik qonuniyatlar namoyon bo’lishi me’yori ham, rivojlanish shakllari ham har
bir sohada o’ziga xos yo’l bilan kechadi. Bu esa statistika uslubiyatini muayyan soha sharoitiga
muvofiqlashtirishni, unga mos keladigan usullarni qo’llashni, sharoit o’zgarishi bilan ularni
shaklan va mazmunan takomillashtirib turishni, yangilarini yaratib, eskilari o’rniga ularni
Ommaviy hodisalarni o’rganishda matematika usullari ham ishlatiladi. Statistika nazariyasi va matematik statistika yagona fandir. ishlatishni talab etadi va xaqiqatda ham shunday bo’lmoqda. Pirovard natijada har bir soha
statistikasi yagona statitisika fani doirasida ma’lum darajada mustaqil fan va shu bilan birga
uning muhim tarmog’i, yo’nalishi sifatida shakllanadi.
Iqtisodiy statistika ana shunday fanlar qatoriga kiradi va yagona statistika fanining juda
muhim tarmog’i hisoblanadi. Xuddi shuningdek uning chegarasida mustaqil yo’nalish sifatida
tarmoq statistikalari - mikroiqtisodiy statistika, makroiqtisodiy statistika, sanoat, qishloq
xo’jaligi va boshqa tarmoq va sohalar statistikalari vujudga keladi va rivoj topmoqda.
Iqtisodiy jarayon - bu insonlarning doimo takrorlanib turuvchi xatti-harakatlari
majmuidir. Ijtimoiy taraqqiyotning muayyan tarixiy sharoitida mazkur xatti-harakatlar ma’lum
holatda takrorlanadi ya’ni o’ziga xos qonuniyatlar bilan xarakterlanadi. Bu qonuniyatlar ayrim
harakatlarda yoki ularning funktsiyalari orasida doimo takrorlanuvchi bog’lanishlar (yoki
munosobatlar) namoyon bo’lishini ifodalaydi. Bunday tub bog’lanishlar iqtisodiy qonunlar deb
ataladi. Ularni, har qanday tabiat yoki jamiyat qonunlari kabi uchta turkum (tip) ga ajratish
mumkin: sababiyat qonunlari, tuzilma (tuzilish) qonunlari va funktsional qonunlar.
Sababiyat qonunlari - bu shunday bog’lanishlarki, ular bir voqea (yuqoridagi holda
harakat yoki harakatlar majmui) sodir bo’lgandan so’ng doimo boshqa ma’lum voqea ro’y
berishini ifodalaydi, odatda bunday izchil ketma-ketlik zamonda kuzatiladi. Birinchi voqea sabab
deb, ikkinchisi esa - oqibat deb ataladi.
Tuzilma (birgalikda mavjud bo’lish) qonunlari - bu ikkita yoki undan ortiq voqealarni
hamisha birgalikda ro’y berishini ifodalovchi bog’lanishlardir. Hamisha bir vaqtda sodir
bo’ladigan hodisalar hisobiga voqealarning ma’lum qonuniy tuzilishi shakllanadi, mana shundan
tuzilma qonunlarning nomi kelib chiqadi. Nihoyat, funktsional qonunlar - bu miqdoriy
o’lchanadigan voqealar orasidagi bog’lanishlar bo’lib, ularni matematik funktsiyalar shaklida
ifodalash mumkin.
Iqtisodiy jarayonga tegishli ayrim yakka harakatlarda mazkur zaruriy yoki muhim
bog’lanishlar (munosobatlar) sof holda namoyon bo’lmaydi. Bundan tashqari, faqat ayrim
hollarda uchraydigan, lekin harakatning boshqa takrorlanishida yuzaga chiqmaydigan
bog’lanishlarni ham kuzatish mumkin. Ular yordamchi yoki tasodifiy bog’lanishlar deb atalib,
iqtisodiy qonunlar amal qilishi uchun to’siqlar paydo qiladi. Matematiklar bunday holatni asl
bog’lanishlarni aynashiga, bir muncha buzilishiga sabab bo’ladigan tashqi shovqinlar deb ham
yutiradilar. SHuning uchun iqtisodiy qonunlar iqtisodiy jarayonni shakllantiruvchi xatti-harakatlar faqat ko’p marotaba takrorlangan sharoitdagina namoyon bo’ladi. Buni nazarga olib, ular stoxastik yoki statistik qonunlar xarakteriga ega deb gapiradilar. Stoxastik yoki statistik
qonunlar - bu bir jinsli hodisalarni ommaviy takrorlanishida namoyon bo’ladigan qonunlar.
Erkin bozor munosobatlari sharoitida ular erkin raqobat ta’siri natijasi bo’lib stixiyali ravishda
amal qiladi. Bir iqtisodchi olim ta’biri bilan aytganda, bunday qonunlar “tartibsiz alg’ov-
dalg’ovlar orasidan faqat ko’r-ko’rona amal qiladigan o’rtacha sonlar qonuni sifatida o’ziga yo’l
ochadi”. Hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti sharoitida ham iqtisodiy qonunlar o’rtacha sonlar
qonuni tarzida ro’yobga chiqishi o’z kuchini saqlaydi, ammo ular endi butunlay stixiyali
ravishda tartibsiz alg’ov-dalg’ovlar orasida emas, balki u yoki bu darajada davlat tomonidan
tartibga solingan ijtimoiy iqtisodiy muxit sharoitida amal qiladi.
SHunday qilib, iqtisodiy statistika iqtisodiy qonunlarning aniq makon va zamon sharoitida miqdoran ro’yobga chiqishini, ommaviy iqtisodiy hodisa va jarayonlarning miqdor sifat aniqligini o’rganadi.
Iqtisodiy hodisa va jarayonlar iyerarxik tuzilish jihatidan makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy darajadagi
voqealardan tashkil topadi. Stoxastik yoki statistik qonunlar - bu bir turli hodisalarni ommaviy takror-lanishida namoyon bo’ladigan qonunlar. Iqtisodiy statistika predmeti - bu iqtisodiy qonunlarning miqdoriy ifo-dalanishi, ommaviy iqtisodiy jarayonlarning miqdor
-sifat
aniqligini o’rganish.
Butun dunyo, ayrim mamlaktlar, katta mintaqalar bozorlari miqyosida yuzaga chiqadigan
hodisa va jarayonlar makroiqtisodiy jarayonlar deb ataladi. Masalan, dunyo yoki mamlakat
bozorlarida to’plama taklif va talabni shakllanishi, aholining ish bilan bandligi va ishsizligi,
baholar darajasining shakllanishi va o’zgarishi, milliy valyutalarning qadrsizlanishi va
inflyatsiya darajasi, investitsiya jarayonlari, milliy boyliklarning shakllanishi va ulardan
foydalanish va hokazolar.
Mikroiqtisodiy jarayonlar deganda korxona, firma miqyosida, ayrim tovar va xizmatlar,
mehnat va moliyaviy bozorlarda ro’y beradigan voqealar oqimi tushiniladi. Masalan, muayyan
bozorda u yoki bu tovarga talab yoki taklif shakllanishi, korxona ishlab chiqarish va moliyaviy
faoliyati natijalarining shakllanishi, firma iqtisodiy aktiv va passivlari shakllanishi, ishlovchim kuchlardan, moddiy va moliyaviy resurslardan foydalanish va hokazolar. Iqtisodiy statistika makro va mikroiqtisodiy hodisa va jarayonlarni o’rganish jarayonida umumstatistik usullar va
vositalar xazinasidan keng foydalanadi. Ulardan ko’rko’rona foydalanmasdan, balki u dastlab o’rganilayotgan iqtisodiy hodisalarning xususiyatlarini, ularning rivojlanish qonuniyatlaridagi o’ziga xos jihatlarni hisobga olib, ularni shaklan va mazmunan qayta ishlab chiqadi, o’zining tekshirish sharoitiga to’la muvofiqlashtiradi, ya’ni yangilangan nazariy qoidalar, uslubiyat yaratadi. Makroiqtisodiyot o’zining murakkabligi, ya’ni hodisalar to’plami juda katta hajmdaligi, ko’p qatlamli tuzilishga ega ekanligi, ular orasidagi o’zaro bog’lanishlar chatishib, chigallashib ketishi va boshqa
xislatlar bilan ajralib turadi. SHuning uchun makroiqtisodiy statistika uslubiyati murakkab ko’p
o’lchovli usullar tizimlariga, jumladan yuqori darajada agregatlashgan iqtisodiy ko’rsatkichlar
tizimi, ko’p o’lchovli o’rtachalar, guruhlashlar va indekslar tizimi, ko’p o’lchovli bog’lanishlarni
taxlil qilish usullari majmui va hokazolarga tayanadi. Mikroiqtisodiyot esa, aksincha, sodda, oddiy jarayonligi bilan xarakterlanadi. Ayrim korxonalar odatda bir necha faoliyat turlarini birlashtiradi, ishlab chiqaradigan mahsulot turlari va assortimenti kam, foydalaniladigan mahnat va moddiy resurslar derli bir xil, ularda mikroiqtisodiy jarayonlar sodda holda ro’y beradi, mikro
bozorlar esa bir yoki bir necha predmetligi bilan ko’zga tashlanadi. SHuning uchun mikroiqtisodiy statistika uslubiyati oddiy iqtisodiy ko’rsatkichlar va taxlil usullariga
asoslanadi. Makroiqtisodiy statistika mikroiqti-sodiy statistika
uchun nazariy-uslubiy asosdir, korxona, tarmoqlar va bozor statistikalari uning ma’lum darajada
mustaqil bo’lgan bo’limlari hisoblanadi. Iqtisodiy statistika sotsial bilishning muhim qurolidir. U turmush voqealarini anglash, iqtisodiy nazariyalar mohiyatini bilish, ularning qoidalari va tushunchalarini tekshirish imkoniyatini yaratadi. “Biz uchun, - deb yuzadi amerika iqtisodichisi va statistigi Ogayo shtati Universiteti professori E.Keyn, - iqtisodiy statistika - bu iqtisodiy nazariya qoidalarini kuzatilgan faktlar yordamida tekshirish usuli haqidagi fan, shunday fanki, u muvoffaqiyatli va muvoffaqiyatsizlikka uchragan ilmiy tekshirish sohalarini aniqlash imkonini beradi, hamda
(zarur bo’lgan taqdirda) qoniqarsiz g’oyalarni qayta ko’rib chiqish uchun nazariyotchiga go’yo
qaytaradi”.SHunday qilib, iqtisodiy statistika o’rganish predmeti va uslubiyati bilan ajralib turuvchi ma’lum darajada mustaqil bo’lgan statistika fanining tarkibiy qismi, sohasidir.
2 topshiriq
Mutlaq ko’rsatkichlMutlaq qiymatlarning turlari, ularning ma'nosi
Statistik kuzatish va xulosalar natijasida hodisalarning miqdoriy tomonini aks ettiruvchi umumlashtirilgan ko'rsatkichlar olinadi.
Statistik amaliyotda ishlatiladigan barcha ko'rsatkichlar ifoda shaklida ga tasniflanadi mutlaq, nisbiy va o'rtacha.
Statistik ko'rsatkichlarni ifodalashning boshlang'ich shakli mutlaq qiymatlardir. Mutlaq qiymatlar o'rganilayotgan hodisalarning mutlaq o'lchamlarini tavsiflaydi, shuningdek, agregatlar hajmi haqida tushuncha beradi.
Mutlaq qiymat - joy va vaqtning aniq sharoitida ijtimoiy hodisalar va jarayonlarning hajmini aks ettiradigan ko'rsatkich. U aholining ijtimoiy hayotini va umuman mamlakat iqtisodiyotini (yalpi ichki mahsulot (YaIM), milliy daromad, sanoat ishlab chiqarishi, aholi va boshqalar) tavsiflaydi.
Amalda mutlaq qiymatlarning ikki turi mavjud: individual va umumiy
Shaxsiy qadriyatlar Aholining alohida birliklari belgisi hajmini ko'rsating (masalan, bir kishining og'irligi, individual xodimning ish haqi, ma'lum bir bankdagi omonat miqdori).
Umumiy qiymatlar statistik kuzatuv bilan qamrab olingan ma'lum sub'ektlar to'plami uchun atributning yakuniy qiymatini tavsiflang (masalan, ish haqi fondining hajmi, banklardagi omonatlarning umumiy hajmi).
Mutlaq statistika - har doim nomlangan raqamlar, ya'ni. birliklari bor.
Mutlaq qiymatlar quyidagicha ifodalanadi:
ichida tabiiy birliklar (bitta kilogramm, gramm, tsentner, birlik, dona va boshqalar) bitta hodisaning hajmini tavsiflashda (masalan, sut sotishda),
ichida shartli birliklar bir xil hodisalarni o'lchash uchun ishlatiladigan (ozuqa birligi, ekvivalent yonilg'i birligi va boshqalar) (masalan, ozuqa birligidagi ozuqa miqdori),
ichida qiymat birliklari (turli xil oziq-ovqat mahsulotlarini sotib olish xarajatlari) turli xil hodisalarni o'lchashda ishlatiladigan (rubl, dollar, evro va boshqalar),
ichida mehnat birliklari (ish vaqtining xarajatlari miqdorini ifoda etadigan (odam-soat, odam-kun va boshqalar).ar va ularning turlari Mutlaq qiymat - bu populyatsiya (guruh) birliklari sonini yoki guruh uchun xarakterli qiymatlarning yig'indisini tavsiflovchi eng oddiy statistik ko'rsatkich.

Mutlaq qiymatlar boshqa qiymatlarni yig'ishning natijasidir. Ba'zan mutlaq qiymat boshqa ikkita mutlaq qiymatning farqi (foyda = daromad - xarajat).Statistikada barcha mutlaq qiymatlar nomlanadi, aniq birliklarda o'lchanadi va mutlaq qiymatning matematik tushunchasidan farqli o'laroq ijobiy yoki salbiy bo'lishi mumkin (yo'qotishlar, yo'qTabiiy birliklar oddiy (tonna, dona, metr, litr) va murakkab bo'lishi mumkin, ular bir necha xil miqdordagi (temir yo'l orqali yuk aylanmasi tonna-kilometrda, elektr energiyasini ishlab chiqarish - kilovatt-soat bilan ifodalanadi). Tabiiy o'lchov birliklari populyatsion birliklarning jismoniy xususiyatlarini yoki ularning sonini tavsiflaydi.

Statistikada mutlaq ko'rsatkichlar quyidagicha ifodalanadi o'lchov birligi (masalan, har xil turdagi yoqilg'i an'anaviy yoqilg'iga aylantiriladi). Ushbu qurilmalar iste'mol qilinadigan mahsulotga yaqin bo'lgan mahsulotlar uchun mahsulot, xom ashyo, yoqilg'ining umumiy hajmini aniqlash zarur bo'lganda ishlatiladi. Bunday holda, deb atalmish vakillik mahsuloti va ayirboshlash omillaridan foydalangan holda boshqa barcha turdagi mahsulotlar hajmini vakillik mahsuloti hajmiga o'zgartiradi. Vakolatli mahsulot eng ko'p ishlab chiqarish hajmi yoki an'anaviy mahsulotni tanlaydi.otishlar, yo'qotishlar va boshqalar). Ta'kidlanganidek, statistik kuzatuv jarayonida hisobotlar va guruhlar o'rganilayotgan populyatsiyaning ma'lum belgilarining qiymatlari to'g'risida ma'lumot (ma'lumot) oladi.

Statistikadagi har qanday ko'rsatkichlarning (belgilarning) o'ziga xos miqdoriy ifodasi deyiladi hajmi. Hisoblash usuliga bog'liq qiymatlar mutlaqga bo'linadi va umumlashtirish.

Mutlaq qiymatlar - aholi sonini tavsiflovchi statistik ko'rsatkichlarning dastlabki, birlamchi, eng umumiy shakli, ya'ni. uni tashkil etadigan birliklar soni. Demak, mutlaq qiymatlar statistik jadvallardan konversiya qilinmasdan olingan umumiy sonlardir. Ular ijtimoiy hodisalarning miqdorini ma'lum vaqt va joy sharoitida turli xil aniqlagichlar (tabiiy - kilogramm, tonna, metr, kilometr, litr, dona va hokazo), ijtimoiy-iqtisodiy hodisa va jarayonlarga pul qiymatini beradigan xarajatlarni aniqlaydilar. - kun-kun va odam-soat). Masalan, 1996 yilda mamlakatda 294805 yong'in qayd etilgan, buning natijasida 15 877 kishi halok bo'lgan, 14,372 kishi jarohatlangan, 77 871 ta bino vayron bo'lgan, 13 008 bosh qoramol o'ldirilgan, 7529 dona texnika yo'q qilingan.
Mutlaq qiymat har doim o'lchov birligi bilan bog'liq bo'lgan nomlangan raqamdir (jinoyatlar, jabrlanuvchilar, jinoiy ishlar, etkazilgan zarar miqdori va boshqalar). Shunday qilib, ma'lumotlar xulosasi natijalariga ko'ra
1997 yilda mamlakatda 2 397 311 ta jinoyat ro'yxatga olingan bo'lib, ular 1 372 161 kishi tomonidan sodir etilgan. Jinoiy ishlarda 8 million kishi jabrlanuvchi sifatida tan olingan yoki 11 trillion rubldan ortiq zarar etkazilgan.
Boshqa manbalardan ma'lumki, Rossiya Federatsiyasi Ichki ishlar vazirligining penitentsiar tizimida 742 ta axloq tuzatish koloniyasi, 61 ta voyaga etmaganlar uchun o'quv koloni, 178 ta tergov hibsxonalari va 13 qamoqxonalar birlashtirilgan, 1997 yil 15 mayda 1,03 million kishi tergov ostida bo'lgan va 1 qamoq jazosiga hukm qilingan.
Mutlaq qiymat populyatsiya qismi hajmini ham aks ettirishi mumkin. Masalan, 1996 yilda banditizm bo'yicha 316 ta jinoiy ish qo'zg'atilgan, 304 ta ish sudga yuborilgan, 1 mingdan ortiq kishi javobgarlikka tortilgan. Va 1997 yilning besh oyida banditizm bo'yicha 124 ta ish sudga yuborilgan bo'lib, ularda 354 kishi jinoiy javobgarlikka tortilgan.
1997 yilda qamoqxonada saqlanuvchilar tomonidan 2066 ta jinoyat sodir etilgan, ulardan 48 tasi qotillik, 131 tadan og'ir shikast etkazish, 827 qochish (97 tasi himoya ostida), IUT ishini buzadigan 5 ta harakat, 67 ta. Xu-liganizm 2.
Yoki boshqa bir misol. Rasmiy ma'lumotlarga ko'ra, Rossiyadagi etimxonalarni har yili bitirgan 15 ming boladan 5 mingi yil davomida mahkamaga tushadi, 3 ming kishi uysiz qoladi va 1,5 ming kishi o'z joniga qasd qiladi3.
Mutlaq qadriyatlar har qanday ilmiy va amaliy ish uchun juda muhimdir: jinoyatchilikning umumiy hajmini yoki uning alohida turlarini aniqlash, quyi organlarni tezkor boshqarish uchun va boshqalar. Ular bir qator boshqa afzalliklarga ega: ma'lumotlarning nisbiy soddaligi va tezligi.