Bozor mukammal raqobatlashgan yoki raqobatlashgan bozor bo`ladi, agar unda
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
(Q)=TR(Q)
TC(Q) Agar abtsissa o`qi bo`yicha ishlab chiqariladigan mahsulot hajmini, ordinata o`qi bo`yicha - umumiy daromadni joylashtirsak, daromadning masulot hajmiga bog`liqligi TR Q)=P Q) koordinata boshidan chiquvchi nur bilan ifodalanadi. Umumiy xarajatlar esa o`zgarmas va o`zgaruvchan xarajatlar yig`indisidan hosil bo`ladi. Grafikdan ko`rish mumkinki, ishlab chiqarish hajmi kichik bo`lganda, firma foydasi manfiy bo`ladi, firma zarar bilan ishlaydi, firmaning daromadi o`zgarmas va o`zgaruvchan xarajatlarni qoplash uchun yetarli emas. Ishlab chiqarish hajmi oshib borishi bilan firmaning foydasi musbat bo`lib oshib boradi va ishlab chiqarish hajmi Q 2 ga teng bo`lganda daromad TR(Q) bilan umumiy xarajat TC (Q) o`rtasidagi farq maksimal bo`ladi. Demak, foyda ishlab chiqarish hajmi Q Q 2 bo`lganda maksimallashadi. Ishlab chiqarish hajmi Q 2 dan oshganda (Q Q 2 umumiy xarajatlarning o`sishi daromad o`sishiga nisbatan ustunroq bo`lgani uchun foyda kamayib boradi. Rasmdan ko`rinib turibdiki, ishlab chiqarish hajmi Q 2 gacha bo`lganda firma zarar bilan ishlaydi, nima uchun deganda (TC(Q) TR(Q) ) Firma Q 1 va Q 2 oraliqda foyda oladi va bu foyda Q 2 ga qadar oshib, ishlab chiqarish hajmi Q 2 ga teng bo`lganda maksimal qiymatga erishadi. N nuqtada daromad chizig`ining burchak koeffitsiyenti (chekli daromad MR= TC/ Q=tg ) umumiy xarajat chizig`ining burchak koeffisiyentiga (chekli xarajatigaMC= TC/ Q= tg ) teng MC . MR Shunday qilib, firmaning chekli daromadi bilan chekli xarajati birbiriga teng bo`lganda foyda maksimal qiymatga erishadi. MC MR foydani maksimallashtirish sharti bo`lib, firma qaysi bozorda (raqobatlashgan, monopolistik yoki oligopolistik) faoliyat ko`rsatmasin, u o`z kuchini saqlab qoladi. Yuqoridagi mulohazalardan shu kelib chiqadiki, MR(Q) MC(Q) bo`lganda, firma mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirishi kerak (har bir qo`shimcha ishlab chiqarilgan mahsulot umumiy foydani oshirib boradi), agar MR(Q) MC(Q) bo`lsa - ishlab chiqarish hajmini qisqartirish kerak bo`ladi. Maksimallik shartini matematik tomondan keltirib chiqarish mumkin: (Q)=TR(Q) TC(Q) Biz ko`rgan edikki, raqobatlashgan bozorda narx bozor tomonidan belgilanadi va unga firma ta‘sir qila olmaydi. Bunday bozorda harakat qilayotgan firmaning talab chizig`i gorizontal chiziqdan iborat bo`lib, uning chekli daromadi narxga teng, ya′ni MR= P . Demak, raqobatlashuvchi firma foydasini maksimallashtirish sharti (qoidasi) shundan iboratki, firma ishlab chiqarish hajmini shunday tanlashi kerakki, bu hajmda narx chekli xarajatga teng bo`lsin: P=MC Raqobatlashgan bozorda faoliyat ko`rsatayotgan firma foydasini maksimallashtirish (muvozanat holati) sharti deyiladi, ya′ni raqobatlashuvchi firmaning chekli mahsulot qoidasini ifodalaydi. Ushbu qoidaga ko`ra firma mahsulot ishlab chiqarish hajmini chekli xarajat narxga teng bo`lgunga qadar oshirishi mumkin. Demak, MC P bo`lsa, ishlab chiqarishni oshirish mumkin va bu oshirish MC P bo`lguncha davom etishi kerak.. Raqobatlashgan firma foydasini maksimallashtirish sharti yordamida biz firmaning muvozanat holatini belgilovchi nuqtani grafik orqali aniqlashimiz mumkin. Rasmda E nuqta raqobatlashuvchi firmaning qisqa muddatli oraliqdagi muvozanat holatini ifodalaydi. Bu nuqtada bo`lib, ushbu nuqtada firma foydani maksimallashtiradigan ishlab chiqarish hajmi Q* ga erishadi. Rasmda umumiy daromad ( TR(Q) TRC(Q) ) 0Pe EQ * to`rtburchak yuzasiga, umumiy xarajat esa 0ABQ * to`rtburchak yuzasiga teng. Umumiy maksimal foyda (max (Q)=TR(Q) TC(Q)) AP e EB yuza bilan ifodalanadi va bu yuza quyidagi formula bo`yicha hisoblanadi: =(P ATC) Q Ishlab chiqarish hajmi Q* dan kichik bo`lganda Q 0 Q* chekli daromad chekli xarajatdan ko`p demak, ishlab chiqarish hajmini oshirib qo`shimcha foyda olish imkoniyati bor. Rasmda ikki karra shtirxlangan SFE yuza ishlab chiqarish hajmi Q 0 ga kamaygandagi yo`qotilgan foydani ifodalaydi. Ishlab chiqarish hajmi Q * dan yuqori bo`lganda, ya′ni Q 1 Q * da chekli xarajatlar chekli daromaddan yuqori. Bu holda, ishlab chiqarish hajmini qisqartirish umumiy xarajatlarni qisqartirishga olib keladi. Rasmdagi ESK uchburchak yuzasi Q 1 miqdorda mahsulot ishlab chiqarish natijasida yo`qotilgan foydani ifodalaydi Xulosa qilish mumkinki, narx o`rtacha umumiy xarajatdan qancha yuqori bo`lsa, firmaning foydasi shuncha ko`p bo`ladi. Buni quyidagi grafikda ko`rish mumkin. Rasmda, boshlang`ich narx P0 bo`lganda umumiy foyda P0 A0 B0 E0 to`rtburchak yuzi bilan ifodalansa, narx oshib P1 bo`lganda umumiy foyda qiymati ham oshadi va P1 A1 B1 E1 to`rtburchak yuzi bilan ifodalanadi. Shuni ham eslatish o`tish joizki, firma qisqa muddatli oraliqda har doim ham foydani maksimallashtiravermaydi. Ko`p hollarda o`zgarmas xarajatning oshib ketishi umumiy o`rtacha xarajatni ham oshirib yuboradi. Natijada, foydani maksimallashtiradigan ishlab chiqarish hajmi Q e da narx P o`rtacha umumiy xarajatdan kichik bo`ladi, ya′ni ATC(Q)>P va shuning uchun BE ishlab chiqarishning o`rtacha yo`qotishiga (zarariga) teng. Shtrixlangan PEBM to`rtburchak yuzi firmaning umumiy yo`qotishini bildiradi. Lekin, firma qisqa muddatli oraliqda zarar ko`rsa ham kelajakda narx oshishi yoki ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishi evaziga foyda olish maqsadida ishni davom ettiradi. Umuman olganda, raqobatlashuvchi firma qisqa muddatli oraliqda ishlab chiqarishni davom ettirishi yoki davom ettirmasdan ishlab chiqarishni to`xtatishi to`g`risidagi qarorni qabul qilishda firma o`z daromadini umumiy o`rtacha xarajat bilan emas, balki faqat o`rtacha o`zgaruvchan xarajat bilan taqqoslaydi. Nima uchun deganda, o`zgarmas xarajatlar sarflanib bo`lingan va ularni firmani yopganda ham kamaytirib bo`lmaydi. Shuning uchun ham narx o`rtacha o`zgarruvchan xarajatdan yuqori bo`lib, o`rtacha umumiy xarajatdan past bo`lganda firma kelajakda foydaga chiqish maqsadida ishlab chiqarish zarar ishlasa ham o`z faoliyatini davom ettiradi va shu bilan birga umumiy zararni minimallashtirishga harakat qiladi. Nima uchun deganda, bu narx o`rtacha umumiy xarajatdan kichik ( ATC>P ) bo`lgani bilan, u firmaning o`zgaruvchan xarajatlarini (xomashyo sarfi, ish haqi) qoplaydi, bundan tashqari o`zgarmas xarajatning ham ma′lum qismini qoplaydi. Umumlashtirib aytadigan bo`lsak, raqobatlashgan bozorda harakat qilayotgan firma qisqa muddatli oraliqda xarajatlari bilan daromadlarini taqqoslagan holda foydani maksimallashtirishda chekli mahsulot va ishlab chiqarishni to`xtatish qoidasiga amal qiladi. Chekli mahsulot qoidasiga ko`ra firma mahsulot ishlab chiqarish hajmini chekli daromad bilan chekli xarajatni tengligini ta′minlaydigan darajada ushlab turishga harakat qiladi (MC. MR ) Ishlab chiqarishni to`xtatish qoidasiga ko`ra firmaning iqtisodiy foydasi har qanday ishlab chiqarish hajmida noldan kichik bo`lsa, ya′ni AVC(Q)>P firma yopiladi (ushbu bozordan ketadi, faoliyatini tugatadi). B nuqta firmaning yopilish nuqtasi hisoblanadi. Yuqoridagi qoidalar firma uchun umumiy xarakterga ega. Firma qaysi bozorda faoliyat ko`rsatishidan qat`iy nazar ushbu qoidalar o`z kuchini saqlaydi. A nuqta firmaning zararsiz ishlash nuqtasi deyiladi, bu nuqtada P e = min ATC(Q) bo`lib, firma zarar ham ko`rmasdan, foyda ham olmasdan ishlashini ifodalaydi. Firmaning taklif chizig`i har bir mumkin bo`lgan narxlarda firma qancha miqdorda mahsulot ishlab chiqarib taklif qilishini ifodalaydi. Yuqorida ko`rdikki, firma mahsulot ishlab chiqarishni narx chekli xarajatga teng bo`lgunga qadar oshiradi va narx o`rtacha o`zgaruvchan xarajatdan kichik bo`lsa, ishlab chiqarishni to`xtatadi (firma yopiladi). Demak, firmaning noldan yuqori hajmdagi ishlab chiqarish 0 Q taklif chizig`i chekli xarajatning (MC) o`rtacha o`zgaruvchan xarajatning minimumidan yuqorida yotgan qismi bilan ustma-ust tushadi. AVC minimumidan yuqori bo`lgan har qanday narx P' da foydani maksimallashtiradigan ishlab chiqarish hajmi Q' ni grafik orqali aniqlashimiz mumkin. Raqobatlashgan bozorda narxning oshishi bozordagi firmalarni ishlab chiqarish hajmini oshirishga undaydi, shuning uchun ham raqobatlashgan firmaning qisqa muddatli oraliqdagi taklif chizig`i o`suvchi bo`ladi. Endi raqobatlashgan bozorda qisqa muddatli oraliqdagi tarmoq muvozanatini qaraymiz. Ma`lumki, bir turdagi (bir xil ehtiyojni qondiradigan) tovarlarni ishlab chiqaradigan firmalar birgalikda tarmoqni tashkil qiladi. U holda tarmoq taklifi tarmoqni tashkil qiluvchi firmalarning takliflari yig`indisidan iborat bo`ladi. Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|