Bu g‘doy va boshqa g‘alla ekinlarining unayotgan uru g‘lari mo g‘orlashi va maysalarining ildizlari chirishi

Bu g‘doyning qattiq qorakuya kasalligi
Tilletia tritici, Tilletia levis, Tilletia caries, Tilletia triticoides va
Tilletia intermedia
Bu g‘doyning bu kasalligi mamlakatimizning hamma joyida keng tarqalgan.
Kasallik alomatlari bu g‘doy bosho g‘idagi donning sutli pishish davrida k o‘rinadi, bunda kasallangan boshoq ancha yalpoqlangan b o‘ladi, doimo tikka turadi (don o g‘irligidan egilmay) va kichikroq b o‘ladi. Kasallangan don k o‘kish-yashil rangli, shishgan yumalok shaklda b o‘ladi. Donning ma g‘zi qobiq bilan o‘ralgan juda k o‘p sporalardan iborat b o‘ladi. Bunday donlarga «qorakuya xaltachalari» deyiladi. Har bir xaltacha ichida 2-12 mln.tagacha xlamidospora b o‘ladi Agarda don (kasallangan boshoqdagi) sutli pishish davrida ezilsa undan sar g‘ish rangli suyuqlik chiqadi - bu suyuqlik trimetilaminning hidini beradi, xuddi tuzlangan h o‘l baliqni hidi keladi.
Qorakuya xaltalari ichidagi mayda sporalar teliosporalar qora massa hosil qiladi. Bular yengil b o‘ladi, shuning uchun ham boshoq tikka turadi. Markaziy Osiyo Respublikalarida k o‘pincha Tilletia triticoides uchraydi. Donni yanchish vaqtida teliosporalar zararlangan don ichidan yengil chiqadi, tarqaladi, dala b o‘ylab ayrim teliosporalar don sirtiga o‘tadi. Bularni k o‘pchiligi don tukchalarida, chuqurchasida t o‘planadi. Bunday donlar ekilganda uru g‘ unib chiqishi bilan bu teliosporalar ham unadi, unib bazidiya (trubka k o‘rinishidagi naysimon poya) hosil qiladi, bularda 4 tadan 12 tagacha bazidiospora hosil b o‘ladi. Bu bazidiosporalar bir -biri bilan q o‘shilgandan keyin yuqumli gifalar hosil b o‘ladi, mana shu hosil b o‘lgan gifalar don nishiga kiradi. Zamburu g‘ tanasi -diffuziya, ya’ni bir chiziq b o‘ylab rivojlanadi va o‘simlikning konusiga yetadi, bundan keyin bargga, poyaga va boshoqqa yetib boradi. O‘simlik dastlabki vaqtda so g‘lom o‘simlikdan juda ham kam farq qiladi, lekin keyinchalik don paydo b o‘lish davrida, zamburu g‘ tanalari juda tez va kuchli rivojlanadi, natijada don ma g‘zi o‘rniga zamburu g‘ning qora massasi, ya’ni teliosporalari hosil b o‘ladi. Dondan faqat p o‘stlo g‘i qoladi.
Ekilgan bu g‘doy bundan tashqari tuproqqa tushgan (hosilni yi g‘ish paytida) teliosporalar orqali ham zararlangan b o‘lishi mumkin, agarda bu yil bu g‘doy ekilgan maydonlarda, o‘tgan yili ham bu g‘doy ekilgan b o‘lsa. Lekin ma’lumotlarga k o‘ra teliosporalar tuproqda k o‘p vaqtgacha saqlanmasligi ma’lum, ular tuproqqa tushgandan keyin tezlikda unib chiqib tuproqdagi mikroorganizmlar ta’sirida o‘lib ketadi. Zararlanish mumkin, agarda hosilni yi g‘ishtirib olish bilan, yana takror bu g‘doy ekilish orasidagi muddat 2-3 haftadan oshmasa. Bulardan tashqari ekiladigan uru g‘ seyalka, ekilish vaqtida q o‘llaniladigan qurollar (inventar) va moslamalar orqali xam zararlanishi mumkin.
Teliosporani unib chiqishiga harorat va namlik juda katta ta’sir k o‘rsatadi, agarda tuproq namligi 40-60 % b o‘lsa, harorat 5-10 °S daraja b o‘lsa, unib chiqayotgan don nishlari juda k o‘plab zararlanadi. SHuning uchun ham agarda kuzgi ekinlar kech ekilsa, aksincha bahorgi ekin (bu g‘doy) erta ekilsa bu kasallikka k o‘p chalinadi. Kasallik ta’sirida uru g‘ni unib chiqish qobiliyati pasayadi, tup soni kamayib ketadi, kasallangan o‘simliklarni qurib qolishi natijasida bu holat kuzgi bu g‘doy kech ekilganda k o‘proq k o‘rinadi.
Kasallangan o‘simlikning poyasi va bosho g‘i 15-20 %, boshoqdagi don soni esa 10-15 % kamayadi.
1000 uru g‘ni o g‘irligi xam qisman kamayadi. Ayrim olimlarni ma’lumotlariga qaraganda k o‘zga k o‘rinmaydigan zarari k o‘zga k o‘rinadigan zarariga karaganda 5-6 barobar k o‘p b o‘ladi.
Kuzgi bu g‘doyning O‘zbekiston-1, O‘zbekiston-2, Knyajna va boshqa navlari kasallikka ancha chidamli.