Bul jerde Q1- isitkichdan alınǵan hám Q2 sawıpkichga berilgen ıssılıq muǵdarları

Termodinamikada teń salmaqlılıqlı hám qaytuvchan processler úlken rol oynaydı. SHu sebepli bunday processler menen tanıwamız. Eger 1 - jaǵdaydan 2 - jaǵdayǵa ótken sistema ushın 2 - jaǵdaydan 1 - jaǵdayǵa sonday ótiw procesi ámeldegi bolsa -ki, bunda sistema birinshi processtiń barlıq jaǵdayları arqalı teris tártipte ótip dáslepki jaǵdayına qaytsa hám bunda sistemada da, átirap ortalıqta da, hesh qanday ózgeris belgii qolmasa, sistemanıń bunday ótiw procesi qaytar process boladı. Keri jaǵdayda yshbu process qaytmas process bolıp qaladı. Ulıwma, tábiyaatda qaytar processler joq. Real processlerdiń hámmesi qaytmas boladı. Qaytar process — bul ideallasqan túsinik bolıp tabıladı. Mısalı, matematikalıq mayatnikning súykelisiwsiz oynaydı dep boljaw etsak, bul qaytar processga mısal bóle aladı. Hár qanday teń salmaqlılıqlı process qaytuvchan boladı. Mısal ushın gaz c1 jaǵdaydan s2 jaǵdayǵa ótiwi ushın onı keńeytirsak, keyin onı taǵı siqib dáslepki jaǵdayǵa qaytarsak, jáne onı R, V grafigida suwretlesek, jabıq iymek sızıqtı alamız. Bunday processni aylanba process, yaǵnıy cikl dep ataladı. Cikller tuwrı hám teris boladı. Tuwrı siklda keńeyiw hám qısıw processleri arasındaǵı ıssılıq muǵdarınıń ayırması esabına gaz sırtqı kúshlerge qarsı jumıs atqaradı. Bunday siklda isleytuǵın mashinalar ıssılıq mashinası dep ataladı hám olar ushın paydalı jumıs koefficiyenti usınday boladi:, (7. 1)
bul jerde Q1- isitkichdan alınǵan hám Q2 — sawıpkichga berilgen ıssılıq muǵdarları.

Keri jaǵdaydaǵı processni teris cikl dep ataladı. Teris siklda isleytuǵın mashinaları sawıpkich mashinaları dep ataladı.

Biz kórgen processler termodinamikanıń 2-nızamı menen xarakterlenedi. Termodinamikanıń 2-nızamı tariypini hár túrlı ilimpazlar túrlishe bergenler, lekin olardıń fizikalıq mánisi birdey bolıp tabıladı. Bul nızam tariypi:

Birdan bar nátiyjesi ıssılıqtıń putkinley jumısqa aylandırıwdan ibarat bolǵan processni ámelge asırıp bolmaydı.

Bul nızamdı taǵı sonday tariypleri bar:

1) Klaizius: Íssılıq óz-ózinen suwıq deneden ıssı denege o'tavermaydi.

2) Tomson (Kelvin): Qandayda bir jismni ıssılıǵın bul jismni sawıpishdan basqa hesh qanday tásir kórsetpesten jumısqa aylantırıp bolmaydı.

3) Ostvald: Ekinshi jınıs máńgi dvigateldi ámelge asırıp bolmaydı, yaǵnıy ıssılıqtı tolıq jumısqa aylantıratuǵın mashinanı qorıb bolmaydı.

4) Bolsman: Tábiyaat múmkinshiligı kem bolǵan jaǵdaydan múmkinshiligı kóbirek bolǵan jaǵdayǵa ótiwge ıntıladı.

Termodinamikanıń 1-hám 2-nızamları empirik nızamlar bolıp tabıladı. Termodinamikanıń 2-nızamı tek belgili shegaraǵa shekem tuwrı boladı. Termodinamikanıń tiykarlawshilerinen biri Saddi Karno paydalı jumıs koefficiyenti eń úlken bolǵan siklni usınıs etken. Bul siklni Saddi Karno sikli dep ataladı. Ol eki izoterma hám eki adiabatadan ibarat bolǵan qaytarda aylanba process bolıp tabıladı. Karno siklining paydalı jumıs koefficiyenti:, (7. 2)

ańlatpa járdeminde anıqlanadı, bul jerde T1 - isitkichning hám T2 - sawıpkichning termodinamik temperaturaları.
8-§. REAL GAZLAR
Ideal gazlar ushın jaǵday teńlemesi tómendegishe edi:
PVRT. (8. 1)
Real gazlar basımı onsha joqarı bolmasa hám temperatura jetkilikli joqarı bolǵanda bul teńleme menen xarakterlenedi. Biraq basım ortsa hám temperatura kamaysa, real gazlar ushın (8. 1) teńlemeden talay chetlanishlar gúzetiledi. Óytkeni sol-ki, (8. 1) teńleme shıǵarılǵanda eki faktor esapqa alınbaǵan :

molekulalar óz ólshemlerine iye;

molekulalararo tásir kúshleri bar. Van-der-Vaals bul eki faktorni esapqa alıp real gazlar ushın jaǵday teńlemesin shıǵardı. Bul teńleme Van—der—Vaals teńlemesi dep ataladı hám tómendegi kóriniske iye:

(PRT. (8. 2)

Bul formula bir buyım gaz ushın jazılǵan bolıp, qálegen m massalı gaz ushın ol tómendegi kóriniste jazıladı :

(PRT, (8. 3)
bunda a hám b lar basım hám kólem ushın bir buyım esabına kiritilgen Van-der-Vaals dúzetmalari, Vm-bir buyım gaz kólemi, V-qálegen massalı gaz kólemi.