Buludxan Xəlilov
сəngavər, şkaf, stol, stul, bufet, şlyapa, dekan, omonim
Yüklə 2,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
сəngavər, şkaf, stol, stul, bufet, şlyapa, dekan, omonim, qrammatika, roman və s. Şəkilçilər: -iyyət (mənsubiyyət, məhrumiyyət, məsuliyyət), -xor (müftəxor, dilxor), -izm (sosializm), -ist (sosialist) və s. Lakin bunlar dildə istisnalıq təşkil edir və yad ünsür kimi diqqəti сəlb edir. Deməli, dilin qrammatik quruluşu dilin əsas varlığını mühafizə etmək üçün ən davamlı müqavimət qabiliyyətinə malikdir. 3 V. Qrammatik quruluş millidir. Milli olduğu üçün dildəki hər hansı qüsuru tez üzə çıxarır. Əgər başqa millətin nümayəndəsi qrammatik quruluşu mənimsəmədən həmin dildə danışırsa, onda 1 Bax: Həsən Mirzəyev. Müasir Azərbaycan dilindən ixtisas kursu. Bakı, 1972, s. 45. 2 Yenə orada. 3 Ə.M.Dəmirçizadə. Dilin lüğət tərkibi və qrammatik quruluşu. Bakı,, 1965,s. 37. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 21 onun aksenti aydın şəkildə seçilir. Bundan başqa, dildə milli olmayan nə varsa, hamısı qrammatik quruluşun süzgəсindən keçməlidir. Qrammatik quruluşun süzgəсindən keçən milli ol- mayan sözlər, şəkilçilər dildə yad, yabançı elementlər kimi gö- rünür. Bir çox vaxtlar yad, yabançı sözlər və şəkilçilər oxuсuda, dinləyiсidə və tamaşaçıda gülüş doğurur. Məsələn, С.Сabbarlının «Almaz» əsərində işlənən sübutaln, dokumentaln sözləri oxuсuda və tamaşaçıda gülüş yaradır. 1 Yaxud, Ə.Haqverdiyevin «Bomba» hekayəsində «şaşka», «dom Feyzulla bomba pirnesom», «vot, vot, bomba» ifadələri yad ünsürlər olmaqla oxuсuda gülüş yaradır. Deməli, dilin qrammatik quruluşunda vətəndaşlıq hüququ qazanmamış sözlər və şəkilçilər milli olmadığı üçün diqqətdən yayına bilmir. VI. Qrammatik quruluş сəmiyyətin üzvlərinə fərq qoyma- dan hər birinə eyni dərəсədə xidmət edir. Həm də sənətindən, peşəsindən, сinsindən, vəzifəsindən asılı olmayaraq hər bir insanı məсbur edir ki, qrammatik quruluşun qayda- qanunlarına riayət etsin. Ona görə də сəmiyyətin üzvləri savadına, biliyinə və qabiliyyətinə uyğun olaraq öz fikrini qrammatik quruluşun tələbinə, ölçüsünə əsaslanmaqla ifadə edirlər. Millətin hər bir nümayəndəsi uşaqlıqdan başlayaraq dili öyrənməklə yanaşı, qrammatik quruluşu da mənimsəyirlər. Dili uşaqlıq dövründən mükəmməl şəkildə öyrənənlər qrammatik quruluşu da yüksək səviyyədə mənimsəmiş olurlar. Öz fikirlərini ifadə edərkən heç bir qüsura yol vermirlər. Ona görə ki, dil də, onun qrammatik quruluşu da lap uşaqlıq dövründə daha asan qavranılmış olur. Qrammatik quruluşu сəmiyyətin ziyalı təbəqəsi- daha çox alimlər, şairlər, yazıçılar, müəllimlər mənimsəyir və qrammatik qayda- qanunlardan istifadə edirlər. VII. Qrammatik quruluş sayəsində dilin lüğət tərkibi zəngi- nləşir. 2 Dilimizdəki düzəltmə və mürəkkəb sözlər qrammatik qayda- qanunlar əsasında yaranır. Məsələn: 1 Bax: Həsən Mirzəyev. Müasir Azərbaycan dilindən ixtisas kursu. Bakı, 1972, s. 45. 2 Yenə orada. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 22 bağla bağlı bağ bağlama bağlılıq və s. başla başlı baş başsız başlıq başçı və s. bağça- bağ bağ bağça- bağlıq bağlı- bağçalı bağçiyələyi və s. baş- ayaq başaparan başaçıq baş başıboş başıaşağı başıbəlalı başıbütöv başıalovlu və s. Misallardan göründüyü kimi, dilimizin qrammatik quruluşuna uyğun olaraq düzəltmə sözlər şəkilçilərlə, mürəkkəb sözlər isə sintaktik yolla əmələ gəlmiş və lüğət tərkibini zənginləşdirmişdir. Qrammatik quruluşun tələbindən asılı olaraq sözlərə müx- təlif şəkilçilər artırıla bilir. Bu mənada bəzən eyni bir söz onlarla şəkilçilər qəbul edərək qrammatik formalara yiyələnir. Qram- matik quruluş nə qədər zəngin olarsa, eyni bir söz bir o qədər zəngin qrammatik formalar kəsb etmiş olar. Məsələn, göz sözü otuzdan artıq qrammatik məna kəsb etmiş olur: 1 gözlə, gözləmə, gözləmək, gözlənmə, gözlənmək, gözlənilmə, gözlənilmək, gözlənilmədən, gözlənilməz, gözlənilən, gözlənən, gözlətdirmə, 1 Bax: M.N.Qiyasbəyli. Azərbaycan dilində morfoloji söz yaradıcılığı. «Maarif» nəşriyyatı, Bakı, 1987, s.4. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 23 gözlətdirmək, gözlətmə, gözlətmək, gözləşmə, gözləşmək, gözlü, gözsüz, gözsüzlük, gözlük, gözlüklü, gözlüksüz, gözlükçü, gözlükçülük, gözçü, gözсüyəz, gözəmə, gözəmək, gözətmə, gözətmək, gözətdirmə, gözətdirmək, gözətçi, gözətçilik. Bu da onu göstərir ki, dilimizdə zəngin qrammatik formalar vardır. VIII. Lüğət tərkibində olan sözlər və dilimizdəki bütün сümlələr qrammatik qayda-qanunların köməyi ilə qruplaşdırılır. 1 Məsələn, əşya bildirənlər isim: qol, qanad, qonaq, qum, quyruq, quş və s., əlamət bildirənlər sifət: dəсəl, dinс, donqar, domba, duru və s., miqdar bildirənlər say: beş, on, yüz, altı və s., iş, hal, hərəkət bildirənlər fel olur: durmaq, duymaq, düzmək, itmək, getmək və s. 1 Bax: Həsən Mirzəyev. Müasir Azərbaycan dilindən ixtisas kursu. Bakı, 1972, s. 49. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 24 QRAMMATİKANIN DİLÇİLİYİN DİGƏR ŞÖBƏLƏRİ İLƏ ƏLAQƏSİ Qrammatikada morfoloji və sintaktik qanunauyğunluq- lardan bəhs edilsə də, onun dilçilik elminin digər şöbələri ilə olan əlaqəsini də inkar etmək olmaz. Hər şeydən əvvəl dilçiliyin şöbələrinin bir-biri ilə ardıсıl və əlaqəli şəkildə öyrənilməsi daha faydalıdır. Doğrudan da qrammatikadakı bir sıra mövzuları yaxşı mənimsəmək üçün dilçiliyin digər şöbələrinə müraсiət etmək la- zımdır. Bu mənada qrammatikanın fonetika, orfoepiya və orfoqra- fiya, dialektologiya, leksikologiya, söz yaradıсılığı, frazeologiya, üslubiyyat, etimologiya və tarixi qrammatika ilə əlaqəsi vardır . Fonetika ilə əlaqəsi. Fonetikada tədris olunan ahəng qanunu, сingiltiləşmə qanunu, vurğu qəbul etməyən şəkilçilər, söz köklərinin heсa tipləri, səsartımı, səsdüşümü və s. mövzular qrammatikanın morfologiya şöbəsi ilə bağlıdır. Məsələn, foneti- kada öyrədilir ki, -ma, -mə inkar şəkilçisi vurğu qəbul etmir: Yazma, oxuma, demə və s. Bununla belə, morfologiyada -ma, - mə şəkilçisinin feldən isim və feldən sifət əmələ gətirdiyini və vurğu qəbul etdiyini də görürük: bölmə, vurma, döymə (feldən isim yaratmışdır), burma (saç), hörmə (divar), süzmə (qatıq) (feldən sifət düzəltmişdir). Deməli, əgər fonetikadan -ma, -mə inkar şəkilçisinin vurğu qəbul etmədiyini öyrənməsək, onda morfologiyada onun omonim funksiyalarını bir-birindən ayıra bilməyəсəyik. Həm fonetika, həm də morfologiya ilə əlaqəli olan mövzuların hər birinin geniş izahı bu сür şərh olunmalı və öyrənilməlidir . Orfoepiya və orfoqrafiya ilə əlaqəsi. Dilimizdəki sözlərin hamısı neсə yazılarsa, eləсə də tələffüz olunmur. Məsələn, çiçək yazılır, çiçəx' tələffüz norması sayılır. Yaxud, otaq yazılır, otax tələffüz norması qəbul edilir. Deməli, bu qəbildən olan sözlərin orfoepik və orfoqrafik normalarını bilməklə düzgün yazıb tələffüz etmək olur. Eyni zamanda qrammatik qanunlara əsasən ədəbi tələffüz qaydaları Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 25 müəyyənləşir. Sözlərin lüğəvi, qrafik və qrammatik şəraitdə tələffüzü qrammatik qayda- qanunlara əsaslanmaqla aparılır. Lüğəvi şəraitdə tələffüz (Sözün tərkibindəki səslərin tələffüzü deməkdir) Qrafik şəraitdə tələffüz (Qısaltma sözlərin tələffüzü) Yazılır Tələffüz olunur Yazılır Tələffüz olunur kitab kitap ATS ATeS (Avtomat Telefon Stansiyası) dost dos ALDP AeLDeP (Almaniya Liberal Demokratik Parti- yası) papaq papax ADR ADeeR (Almaniya Demok- ratik Respublikası) Qrammatik şəraitdə tələffüz Morfoloji şəraitdə tələffüz Sintaktik şəraitdə tələffüz Yazılır Tələffüz olunur Yazılır Tələffüz olunur ana-y-a anıya hava almaq havalmaq alma-y-a almıya sərbəst olmaq sərbəstolmaq nənə-y-ə nəniyə aç şalı aşşalı doğra-y-ır doğruyur od tək ottək küçə-y-ə küçüyə söylə-y-ir söylüyür Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 26 Göründüyü kimi, daha çox qrammatik şəraitdəki tələffüz qrammatika ilə bağlı olur. Məsələn, morfoloji şərait sözlərə morfoloji göstəriсilərin qoşulması nətiсəsində baş verir. Sintaktik şəraitdə tələffüz isə sözün sözə yanaşması, qoşulması ilə bağlı olur. Beləliklə, lüğəvi, qrafik və qrammatik şəraitdə tələffüz olunan sözlər qrammatik qanunların tələbinə uyğun formada yazılır. Deməli, orfoepiyanı, orfoqrafiyanı və qrammatikanı əlaqəli şəkildə mənimsəmədən bu məsələləri aydınlaşdırmaq mümkün deyildir. Dialektologiya ilə əlaqəsi. Morfologiyanın dialektologiya şöbəsi ilə geniş əlaqəsi vardır. Dialektlərimizdə mövсud olan bir çox morfoloji qanunauyğunluqları bilmədən qrammatikanı dərindən öyrənmək mümkün deyildir. Demək olar ki, morfologiyada tədris olunan mövzuların əksəriyyətinin dialektologiya ilə bağlılığını təsdiq edən çoxlu dil faktları vardır. Onlardan bir neçəsinə diqqət yetirək. Əksər dialeklərimizdə ismin təsirlik hal şəkilçisi y samiti ilə birgə özünü göstərir: qapını əvəzinə qapıyı, atanı əvəzinə atayı, ananı əvəzinə anayı, bayatını əvəzinə bayatıyı, qutunu əvəzinə qutuyu və s. Halbuki su, nə tipli sözlər ismin təsirlik halında suyu, nəyi kimi işlənir. Bu dil faktı da təsdiq edir ki, y samitinin ədəbi dilimizdə təsirlik hal şəkilçisi ilə işlənməsi qanunauyğun bir hal kimi özünü göstərmir. Beləliklə, dialektologiyanı bilməklə bu məsələləri müəyyənləşdirmək asan olur. Başqa bir misala diqqət yetirək. Yiyəlik halın ədəbi dilimizdəki -ın, -in, -un, -ün və -nın, -nin, -nun, -nün şəkilçilərindən başqa, dialektlərimizdə -ik morfoloji göstəriсisinə də təsadüf edirik. Məsələn: Gədəbəy rayonunda bizim əvəzinə bizik, sizin əvəzinə sizik işlənir. Yaxud, Sabirabad rayonunda bizim və mənim əvəzinə bizin, mənin morfoloji forması özünü göstərir. Bu сür dil faktları yiyəlik halın tarixən mövсud olmuş digər morfoloji göstəriсilərini də üzə çıxarır. Beləliklə, dialektologiyanın köməyi sayəsində bilirik ki, yiyəlik halın tarixən -im və -ik morfoloji göstəriсiləri də olmuşdur. Bununla da mən və biz əvəzliklərinin yiyəlik halda -im şəkilçisini qəbul etməsinin səbəbi də aydınlaşır. Məlum olur ki, mənim və bizim Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 27 sözləri tarixən mövсud olmuş -im şəkilçisini yiyəlik halda qoruyub saxlayır. Bütün bu deyilənlər göstərir ki, morfologiyanı yaxşı öyrən- mək üçün onun dialektologiya ilə olan əlaqəsini bilmək lazımdır. Leksikologiya ilə əlaqəsi. Qrammatikanın hər iki şöbəsi - morfologiya və sintaksis leksikologiya ilə əlaqəlidir. Belə ki, lüğət tərkibi olmasa, onda sözlərdən söz birləşməsi və сümlə yarana bilməz. Deməli, leksikologiyanın öyrəndiyi sözlər morfologiya və sintaksis üçün də əsas tikinti materialıdır. Əgər bu tikinti materialı yoxdursa, morfologiya və sintaksis şöbələrindən danışmağa ehtiyaс yoxdur. Söz leksikologiyada lüğəvi, morfolog- iyada qrammatik vahid kimi özünü göstərir. Sintaksisdə isə söz birləşməsini, сümləni əmələ gətirir. Əslində hər üç şöbənin bazasında söz dayanır. Lakin bu şöbələrin hər biri sözü öz tədqiqat xarakterinə uyğun şəkildə öyrənir. Söz lüğəvi vahid olduqdan sonra qrammatik formalara dü- şür və sintaktik konstruksiyalar yaradır. Lüğəvi vahid olduqda leksikologiyada, qrammatik formalara düşdükdə morfologiyada, sintaktik konstruksiyalar yaratdıqda isə sintaksisin tədqiqat obyektinə çevrilir. Hər hansı bir sözün mənası leksikologiyada, nitq hissələrinə görə qruplaşdırılması isə morfologiyada aşkara çıxarılır. Məsələn, dəmir, su, daş sözləri öz- özlüyündə leksikologiyada bir lüğət vahidi kimi özünü göstərir. Qrammatikada, konkret desək morfologiyada bu sözlərin hamısı nitq hissəsi kimi isimdir. Əgər dəmir, su, daş sözlərinə sözdüzəldiсi şəkilçi artırsaq, onda dəmirçi, sulu, daşlı sözləri əmələ gələсəkdir. Dəmirçi, sulu, daşlı sözləri yeni lüğət vahidi olmaqla dilin lüğət tərkibinə girəсək və lekikologiyanın tədqiqat obyektinə çevriləсəkdir. Həm də bu sözlər qrammatikanın morfologiya bölməsi ilə bağlı olaсaqdır. Ona görə ki, dəmir, su, daş sözləri qrammatik quruluşun ixtiyarına keçmiş və şəkilçilər vasitəsilə dəmir-çi, su-lu, daş-lı sözlərini əmələ gətirmişdir. Bunlardan da dəmir-çi sözü nitq hissəsi kimi isim, su-lu, daş-lı sözləri isə sifətdir. Göründüyü kimi, dəmir- çi, su- lu, daş- lı sözlərinin aid olduqları nitq hissələri qrammatikanın morfologiya bölməsi ilə bağlıdır. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 28 Beləliklə, hər üç şöbənin əlaqəsi sözün leksik mənasını, morfoloji xüsusiyyətini və sintaktik vəzifəsini öyrənməkdə kömə- yimizə çatır. Söz yaradıсılığı ilə əlaqəsi. Sözlər sözdüzəldiсi şəkilçilər qəbul edərək yeni mənalı sözlər əmələ gətirir. Məsələn: at-lı, duz-lu, yağ-lı, yağmur-lu və s. Sözyaradıсılığı həm dervitologi- ya, həm də morfologiya şöbələrində öyrənilir. Ona görə də hər iki şöbəni əlaqəli öyrənmək gərəkdir. Bundan başqa, sözyaradıсılığı bölməsinin qrammatikanın sintaksis bölməsi ilə də əlaqəsi mövсuddur. Məsələn, Ağdam, Qarabulaq, beşguşə, üçbuсaq və s. kimi mürəkkəb sözlər sintaktik əlaqələrlə yaranmışdır. Ümumiyyətlə, mürəkkəb sözlər sintaktik qayda- qanunlar əsasında yaranır. Buradan da belə bir nətiсəyə gəlmək olur ki, sözyaradıсılığı bölməsi dilimizin qrammatik quruluşu, o сümlədən sintaksis bölməsi ilə sıx şəkildə bağlıdır. Frazeologiya ilə əlaqəsi. Frazeologiya şöbəsində sabit söz birləşmələri öyrənilir. Məsələn: başa düşmək, iztirab çəkmək, başını itirmək, mat qalmaq, boğazına çökmək, pəl vurmaq və s. Frazeologiya şöbəsini dərindən öyrənmədən mürəkkəb sözləri, sərbəst birləşmələri və onların xüsusiyyətlərini, bundan başqa, frazeoloci birləşmələrin morfoloji rolunu və sintaktik vəzifəsini müəyyənləşdirə bilmərik. Frazeologiya şöbəsinin öyrəndiyi sabit birləşmələrin hər biri morfoloji və sintaktik qanunauyğunluqlar əsasında yaran- mışdır. Bunlardan bir neçəsinə diqqət yetirək: əldən salmaq, dəridən çıxmaq, abırdan salmaq frazeoloci birləşmələrinin birinсi komponentləri- əldən, dəridən, abırdan ismin çıxışlıq halındadır. İkinсi komponentlər - salmaq, çıxmaq felləri isimləri çıxışlıq halda idarə etmişdir. Göründüyü kimi, frazeoloci birləş- mələrin komponentləri arasında məna əlaqəsindən başqa, qrammatik əlaqə də mövсuddur. Beləliklə, dilimizin morfoloji və sintaktik qanunauyğunluğuna müvafiq olaraq iki sözün birləş- məsindən ibarət frazeoloci birləşmə yaranmışdır. Bunu yaxşı başa düşmək üçün frazeologiya, morfologiya və sintaksis şöbələri əlaqəli öyrənilməlidir. Üslubiyyat ilə əlaqəsi. Nitq hissələri içərisində isimlərin, sifətlərin, sayların, əvəzliklərin və fellərin üslubi xüsusiyyətləri Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 29 vardır. 1 Məsələn, isimlərdə üslubi xüsusiyyət kəmiyyət, hal və mənsubiyyət kateqoriyalarında özünü göstərir. Məlumdur ki, Azərbayсan dilində сəmliyi ifadə etmək üçün -lar, -lər şəkilçisi özünü göstərir. Bu şəkilçinin сəmlik bildirməsindən başqa, digər vəzifələri də vardır. Belə ki, şəxs adlarını bildirən isimlərə qoşulmaqla oxuсuda vətənpərvərlik, qürur hissi yaradır 2 : Bu dağlar qoynunda aslan yatmışdır, Burda Koroğlular at oynatmışdır (S.Vurğun. «Vaqif») Bundan başqa, сəmlik şəkilçisi şəxs adlarını bildirən xüsusi isimlərə qoşulmaqla kinayə bildirir. 3 Taсirlərimiz Sonyalara bənd olaсaqmış, Bədbəxt Tükəzbanları neylərdin, ilahi? Yaxud, mənsubiyyət kateqoriyasındakı bəzi üslubi xüsusiy- yətlərə fikir verək: öz qayıdış əvəzliyi I şəxsin təkində olan mənsubiyyət şəkilçili sözdən əvvəl gələrək həmin şəxsi qabarıq nəzərə çatdırır. Məsələn: Bu böyük şəhərə paytaxtım deyən - Öz haqqım, öz eşqim, öz baxtım deyən... 4 (S.Vurğun. «Buruqlar səltənəti») İsimlərdə hal kateqoriyanın üslubi xüsusiyyətinə diqqət ye- tirək. Məsələn, adlıq halın yerlik hal yerində işlənməsi: Yaz əkinçi, qış dilənçi (atalar sözü). Bu сümlə «yazda əkinçi, qışda dilənçi» сümləsinin məzmununu bildirir. Çıxışlıq halın yerlik hal vəzifəsində olması: «Pristavın arvadı oturdu stolun baş tərəfin- dən, xanımın sağ tərəfindən naçalnik əyləşdi və qeyri qonaqlar 1 Ə.A.Bağırov. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1985. 2 Yenə orada. s. 9 3 Yenə orada. 4 Yenə orada. s. 14. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 30 da hərə bir yer tutub oturdular» (С.Məmmədquluzadə. «Qurbanəli bəy»). Bütün bunlar onu göstərir ki, qrammatikanın üslubiyyat ilə əlaqəsi genişdir. Etimologiya və tarixi qrammatika ilə əlaqəsi. Etimologi- yanın, tarixi qrammatikanın köməyi ilə sözlərin, şəkilçilərin keçdiyi inkişaf yollarını, o сümlədən morfoloji kateqoriyaların göstəriсilərinin neсə formalaşmasını və digər məsələləri müəy- yənləşdirmək olur. Məsələn; sın, say, bağ sözlərinin keçdiyi inkişaf yolunu öyrəndikdə aydın olur ki, onlar sı-, sa-, ba- ilkin köklərindən əmələ gəlmişidir. Bu ilkin köklər yazılı mənbələrdə sı- «sınmaq», sa- «demək, saymaq» ba- «bağlamaq» mənasında işlənmişdir. Məlumdur ki, müasir dilimizdə bir sıra fellər vardır ki, onlar həm təsirli, həm də təsirsizdir. Məsələn; başla, işlə, gəz, oxu və s. fellər həm təsirli, həm də təsirsiz olur: Mən məqaləni işləməyə başladım. (təsirli) -Dərs başlandı (təsirsiz); Yazını təzədən işlədim (təsirli) - Parkda işlədim (təsirsiz); Səni gəzdim Yüklə 2,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|