Buxoro davlat universiteti psixologiya kafedrasi

I BOB EMOTSIYA VA UNING TABIATINI O’RGANISH
1.1 EMOTSIYALAR HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA
Kishi biror narsani idrok va tasavvur qilganda, eslab qolganida va esga tushirganida, fikr qilganida va gapirganida hamda harakat qilganida biror yoqimli (hush) yoki yoqimsiz (nohush) holatni kechiradi. Bu holat huzur qilish yoki ranjishdan, mazza qilish yoki qiynalishdan iborat bo'ladi. Bu kechinmalarda odamning o‘z tevarak-atrofidagi narsalarga (hodisalarga), odamlarga va o'ziga nisbatan subyektiv munosabati ifodalanadi. Yoqimli yoki yoqimsiz kechinma hissivotimizning elementidir. "Emotsiya" so‘zi lotin tilidagi "emotion" so'zidan olingan bo'lib, to'lqinlanmoq degan ma’noni bildiradi. Voqelikning ayrim hodisalari kishini quvontiradi, ayrim hodisalar xafa qiladi; ba’zi hodisalarga kishi qoyil qoladi, ba’zi hodisalardan g'azablanadi, odam ba'zi hodisalarni ko'rib jahli chiqadi, ba’zilaridan esa qo'rqadi. Xursandlik, xafalik, qoyil qolish, g'azablanish, qahr, qo'rquv va shu kabilarning hammasi emotsional kechinmalarning xilma-xil turlari, odamning voqelikka bo'lgan turli subyektiv munosabatidir. Subyektiv kechinmalardan iborat bo'lgan emotsiyalar ijobiv va salbiy hissiyotlarga bo'linadi. Emotsional kechinmalar organizmdagi alohida fiziologik jarayonlar, o'zgarishlar bilan bogliq ekanligini liar kungi tajriba ko'rsatib turibdi. Masalan, emotsional kechinmalar chog'ida qon aylanishi o'zgaradi, yurak urishi tezlashadi yoki susayadi. Bir xil emotsional kechinmalar chog'ida odam qizaradi, boshqa bir xil emotsional kechinmalar chog'ida esa odam oqaradi yoki bo'zaradi, terlab ketadi. Emotsional kechinmalar vaqtida nafas olish ham o'zgaradi, ayrim kechinmalar vaqtida nafas olish tezlashadi, ayrim kechinmalar vaqtida esa nafas olish susayadi. Shuningdek, ovqat hazm qilish jarayonlari va ichki sekretsiya bezlarining faoliyati ham o'zgaradi. Emotsional jarayonlar butun organizmning faoliyatiga ta’sir qiladi. Odamdagi emotsiyalarning fiziologik asosi, avvalo, bosh miya po’stlog'ida sodir bo'ladigan jarayonlardir. Tajriba asosida shu narsa aniqlanganki, emotsional faolivatning tarkib topishida quyidagi tizimlar, chunonchi, gippokamp, ko'rish do'mboqchalari, gipotalamus, retikulvar formatsiya, limb sistemasi ishtirok etadi. Bu hosilalarning hammasi katta yarim sharlarni miya stvolining oldingi chekkasi bilan birlashtiruvchi miya gumbazi atrofida joylashadi. Ko'ndalang kesma qilib ko'rilganda bu tizimga kiruvchi hosila gumbaz atrofida joylashgan bo'ladi. Bu shartli ravishda Papes doirasi deb yuritiladi. Insonlardagi barcha emotsional reaksivalarning reseptiv zonasi yoki kollektori miya gumbazi ustida bo'ladigan kamarsimon burmadir. Emotsional impulslar kamarsimon burmalardan miya qobig'ining turli zonalariga tarqaladi, bu esa insondagi emotsional reaksivalar bovligi va ravonligini ta’minlaydi. Emotsiyalar pavdo bo'lish tezligi, kuchi va davomiyligi (barqarorligi) jihatidan bir-biridan farq qiladi. Emotsional kechinmalar turli hollarda turlicha tezlik bilan pavdo bo'ladi. Lekin shunday emotsional kechinmalar borki, ularning qay darajada tez pavdo bo'lganligini belgilash qiyin yoki butunlay belgilab boimaydi. Emotsional kechinmalar ma'lum kuchga cga bo'ladi. Emotsiyaning kuchi, avvalo, yoqimli yoki yoqimsiz tuyg'ularning naqadar kuchli bo‘lishidadir. Shuning uchun ham "juda xursand bo'ldim", "unchalik yoqmadi" va shu kabi iboralar ishlatiladi. Subyektiv jihatdan olganda, hissiyotning kuchi shu hissiyotni shaxsning naqadar ehtiros ila kechirayotganligi bilan ham belgilanadi. Emotsiyalar qancha muddat davom qilishi (barqarorligi) bilan ham bir-biridan farq qiladi. Paydo bo'lgan kechinmalar uzoq vaqt davom qilsa, bunday his- tuyg'ular barqaror kechinmalar deb ataladi. Kayfiyat - zaif yoki o'rtacha kuchga ega bo'lgan va odatda ancha barqaror emotsional holat. Odamdagi biror kayfiyat bir necha kun, bir necha hafta, bir necha oy va undan ortiq vaqt davom etishi mumkin. Quvnoq kayfiyat, ma’yus kayfiyat, g‘amgin kayfiyat, g‘azabli kayfiyat va shu kabi yaxshi yoki yomon kayfiyatlar bo'lib turishi hantmaga ma’lum. Odamda turli kayfiyat turlicha sabablar tufayli tug'iladi. Odamning shaxsiy va ijtimoiy hayotida sodir bo'lgan biror voqea mana shu xildagi kayfiyatning tug'ilishiga sabab bo'lishi mumkin. Odamning barcha ruhiy jarayonlarida va faoliyatida kayfiyat katta rol o'vnaydi. Tasavvurlar va ftkrlarning o'tishidagi tezlikka, shuningdek, tasavvur va fikrlarning mazmuniga hamda yo'nalishiga kayfiyat ta’sir qiladi. Kayfiyat ikki xil: ijobiy va salbiy bo'ladi. Ijobiy kayfiyat kishilarda muvaffaqiyat, ko'tarinki ruh, xushchaqchaqlik, sevinch bag'ishlasa, salbiy kayfiyat g'amginlikka, ma'yuslikka, bo'shashishlikka sabab bo'ladi. Odantzod onglidir, binobarin, u salbiy kayfiyat bilan kurashmog'i, ma’yuslikka, bo'shashishlikka, sababsiz tajanglikka berilmasligi lozim. Odamning o'zida va boshqa kishilarda bardamlik, xursandchilik, xushchaqchaqlik kayfiyatini tug'dira bilishi uning eng yaxshi xislatidir. Ayniqsa, bu xislat tibbiyot xodimlarida yuqori darajada rivojlangan bo'lishi kerak.