Çağdaş Azərbaycan nəsri
Yüklə 6,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Azadlıq bu cür varsa qazanıla bilər.
- Zoğal ağacı...
|
2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
-Buzovun hanı, damazdığı gödək, yoxsa Qara Şah qoşununu qoyub qaçan kimi sən də buzovunumu qoydun qaçdın?! Qara Şah üstünü vurmur, elə onu deyir: -Şah neynəsin, ay nənə, o qala alınmazdı. -Canına azar eləsin, ağılı olsaydı, atları tərsinə nalla- dardı, izi azdırardı... Qara Sah ürəyində deyir, “eyy dili-qafil, nə durmusan tərpən”. Şah qayıdıb təzədən qoşun yığır, atları da tərsinə nalladıb Qalaya tərəf qalxır, küllükdən keçəndən sonra qoşunu yoldan çıxardıb gizlədir. Qala gözətçiləri izi görüb izə düşürlər. İz tərs, bunnar da tərsinə gedirlər. Qara Şaha da elə bu lazım idi, qalxıb qalanı aldı, amma belə deyirlər ki, içəridəki gizlin su yolunu bilmədiyinə görə Qalanı əlində çox saxlya bilmədi...
*** www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
sığmaz, daha dəqiq decək, gözlənilməz bir tarixi mərhələ, tarixi dönüş baş verdi. Heç kəsin gözləmədiyi səmtdən Vaxt özünü yetirdi, yalanları yıxa-yıxa, gerçəyi-doğru olanları dikəldə-dikəldə gəldi, bütün gücüylə özünü göstərdi. Sovet İttifaqı deyilən imperiyanı çökdürdü.
Doğrudanmı belədir? Doğrudanmı Sovet İttifaqı deyilən qüdrətli bir imperatorluğu Vaxt-Zaman parçaladı. Məncə yox, Vaxt bir iş görərkən həm də nəticəni hazırlayır. Yəni açdığı qapılar boşuna yellənmir, orda həyat işarır. Sovet İttifaqını özünün yaşadığı məntiqsizlik, lazımsız qapalılıq, dünyadan təcrid, ayrı, tək bir başla idarə olmaq, bütün bunlardan doğan yalanlar, hiylələr, ikiüzlülük, könüllər sındırmaq, xalqı hiss edib duymamaq, Yaradan adına üz tutacaq müqəddəs bir şeyin qalmaması, olmaması yıxdı...Bir dövlət kimi yarananda içini-çölünü, yan-yörəsini bərkitmək üçün istifadə etdiyi qorxular, heç vaxt aydın olmayacaq siyasi vahimələr, represiyalar,
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
yalnız dini mənada yox, bütün mənaların ruhuna enmiş allahsızlıq yıxdı onu...
Yaddaş anları... Belə deyirlər ki, dəvə yenicə dünyaya gəlmişdi, hələ heç kəs dəvəni görməmişdi. Adam səhər tezdən evdən çıxdı, gördü, yolun qırağında qəribə bir canlı ayaqlarını altına qatdayıb gövşəyə-gövşəyə ona baxır. Adam qorxdu, istədi fikir verməyib keçib getsin, amma nəsə heyvanın çox dinc görkəmi vardı, belindəki hürgüclərsə elə bil oturmaq üçün düzəldilmişdi; Adama gəl, gəl deyirdi. Doğrudan da Adam özünü saxlaya bilmədi, çıxıb oturdu orda, hürgüclərin arasında. Yenicə yerini rahatlamışdı ki, dəvə qalxdı, üzü günbatana yol aldı...Adam çox hündür- dəydi, enə bilməzdi, bir az gedəndən sonra dəvənin belə yeriməyi ona ləzzət elədi. Aşağılarda hay-küy vardı, insanlar çığırışırdılar, dəvənin ardınca qaçıb nəsə demək istəyirdilər. Amma Adam heç nə anlaya bilmirdi, o da aşağılara baxıb nəsə deyirdi, onu da orda anlayan yox idi. Adamın bu çağacan görmədiyi dəvə yerişi, dəvənin
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
belindəki yastığa oxşar qalın yunlu hürgüclər hər şeyi unutdururdu...Azmı keçdi, çoxmu, Adamın xəbəri olmadı, özünə gələndə gördü tamam başqa yerdədi, sağına baxdı, soluna baxdı, hər şey,-yerdən göyəcən dəyişmişdi, heç nə tanış deyildi. Elə bu vaxt başının üstündən səs gəldi, səsə başını qaldırdı, bir qara qarğaydı, günbatandan gəlirdi. Qarğanı görəndə çox sevindi. -Ay xır-xır dost, -dedi, qarğaya, -gedərsən bizim evə, pendir çörək yeyərsən, arvadıma da deyərsən ki, ərini lök apardı.- Ardınca da kövrəlib bir bayatı dedi.
Fağıram yekə, mənnən, Kimsə yox, çəkə mənnən Vaxt məni yük eylədi, Yüklədi lökə mənnən...
Yerini-yurdunu xatırlayıb, dərindən ah çəkdi: -Ax vətən-dedi.-Ax, axxx... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
“Axx”, deyən kimi, dəvə dizlərini qatlayıb yatdı. Dəvənin belindən enib dörd yanına baxdı. Amma vaxt çox keçdiyindən Adam heç yeri tanıya bilmədi, səmtini- yönünü itirmişdi, bilmirdi hansı səmtə getsin...Dörd yol ayrıcında dayanıb hardan gəldiyini xatırlamaq istəyirdi. Hardan gəldiyini tapsaydı, hara gedəcəyini biləcəydi... Hə, bu Dədələr məsəlini çəkməkdə məqsədim var; Sovet İttifaqı həmin dəvə kimi dizlərini qatdayıb yatdı, bütün yer üzünü təbrik etmək olar. Amma bir şey var ki, Avropanın da əslində nə olduğunu yaxşı anlamayan, tanımayan bizlər üzümüzü elə o səmtə tutub - Urraaa! - deyə qışqırmağa başladıq... Bir dəmir barmaqlıqlar arasında yaşayıb, bir qazandan yeyənlər, bir yerdən idarə olunub bir əmri yerinə yetirənlər hələ ki qəfəs canlıları kimi, ya da dəvə belindən düşmüş kimi çaşqınlıq içindəydilər... İmperiya
Əl altından, -müstəmləkəçilikdən yəni, qurtarmaq yük altından çıxmaqdır. Yəni ömrün boyu daşıdığın yükün birdən-birə üstündən götürülməyidir. Qəddini düzəldirsən, əvvəl-əvvəl öz boyunu hiss edirsən, başını www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
qaldırıb daha uzaqlara baxırsan... heç vaxt görmədiyin, dəvə kimi adını belə bilmədiyin uzaqlar... Nə eləyəcəyini fikirləşirsən. Bütün bir xalqın Millət kimi formalaşmağı həmin andan başlayır. Qul olmayan, qanında köləlik hissini daşımayan xalqı sındırmaq mümkün deyil. İtayətdə yaşasa da ağalığını öz həyət-bacasında, əkinində- səpinində, ən azından adəd-ənənəsində göstərəcək... Bu mənada müxtəlif adlarla Sovet İttifaqında yaşayan türk xalqları, tayfa birləşmələri üzdə sınmış kimi görünsələr də, “dəvə belində özündən uzaqlaşsalar da” qanında-ruhunda gətirib çıxartdığı adət-ənənəsiylə hələ
sağırdı yenə, yenə kımız düzəldirdi. Sürülərin ardınca dolaşa-dolaşa keçmişini xatırlayırdı, dastanlarını oxuyurdu. Bunun özü əslində azad olmaq demək idi. Bu da gerçəkdir ki, Azadlıq bu cür varsa qazanıla bilər. “İki daşın arasında” sazını-sözünü qoruyan, əlindəki qamçının hardan gəldiyini kökünəcən bilən və hələ də ona bayatılar oxuyan, hələ də işığa, suya, ucalığa, yola, aydınlığa and içən Azərbaycan türkləri bunun fərqinə varmasalar da azad idilər. Yenə sazını çalıb sözünü oxuyurdu, yenə minilliklər boyu oldğu kimi, yayda yaylağa, qışda qışlağa www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
daşınırdı, yenə yəhər-yüyənini düzəltməkdə, qamçısını hörməkdəydi...
(Qamçı haqda araşdırıb hazırladığım bu kiçik etnoqrafiq yazını daha yaxşı qavranılsın deyə televiziya proqramları üçün ssenarı kimi yazmağı lazım bildim...hər halda bu da məktubdur).
(İri, qara qotazlı qamçı bütün boyuyla ekrana gəlir, kiminsə əlində gözlənilmədən açılır və tüfəng səsi çıxardır... Qamçının hörgüsü boyunca verilişin adı yazılır.) K. a.səs: Qamçının yaranmasını bir başa şamançılıqla bağlayan araşdırmaçılar var. Bizim fikrimizcə bu daha inandırıcı, daha ağlabatan yozumdu, versiyadı...Qamçının adı da “Kitabi Dədə Qorqud” dastanında deyildiyi kimi qam qamlayanın, Qamın, yəni, Şamanın əlindəki alətlə bağlıdı. Qamçı adının da qam sözündən yarandığı etimalı var Qam-çı... Bu alətlə Şaman, yəni Qam qamlayan pis
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
ruhları qovur, eydən eyləri, - yaxşıların yaxşısı sayılan ruhları salamlayırdı. Sibir türklərində Şamanlar indi də qamçıdan istifadə edirlər... (Qamçı ustası, köşə çəkir, yəni dana dərisindən qayış hazırlayır, kamera ustanın bu işlərini izləyir...) SƏS: Qamçı beş hissədən ibarətdi. (Kamera divardakı xalçanın üstündən asılmış qamçıları göstərir. Tələsmədən detallarınacan diqqət ayırır, qayışlarını, hörgülərini, qotazlarını nümayiş etdirir) Birinci hissə, qamçı sapı... hər ağacdan qamçıya sap olmaz. Elə ağacdan olmalıdı ki, çəkidən yüngül, dözümdə bərk olsun. Əsil qamçı sapı dağdağan, ya da zoğal ağacından olur... Oamçının hörmə sapı da ola bilir, yəni göndən-qayışdan da sap hörülür... Qamçılar çox qatlı, yəni çox mərtəbəlidi. Qotazlı mərtəbələr... Dörd tağdan başlamış, doqquz, on dörd, on səkkiz tağdan hörülə bilir... Bu ustanın bacarığından asılıdı... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Dəridən
hazırlanır, daha
doğrusu, dana
gönündən...Gön işlənir, aşılanır, ölçülüb, biçilib, kəsilib, tağlara ayrılır. Qamçı hörən el arasında seçilən-sevilən daha doğrusu, sınaqlı adamlardan sayılardı, indi də belədi... bu da yəqin ki, yenə də şamançılıqla bağlı olduğundandır... Qamçı sapından sonra dib qotazı gəlir... Dib qotazı, çox tağlı olur, yəni qamçının ən yoğun yeri...
Sonra orta qat gəlir, yəni orta qotaz. Dib qotazdan hiss ediləcək drəcədə nazik olur. Sonuncu qat şoldu adlanır, qamçının şoldusu tək qayışdan ibarətdi. El arasında məsəl var: Kənd şortusunnan tanınar, qamçı şoldusunnan... Şoldunun qayışı o biri tağlardan fərqli olaraq heyvanın baş gönündən düzələr, çünki baş-alın gönü çox qatı, möhkəm, dözümlü olur, ona görə də deyirlər; “Qamçını şoldusunnan tanı, kəndi şortusunnan.” “Qamçı www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
şoldusunnan üzülər...” deyərlər, çünki yerə qamçının şoldusu dəyir... (Kamera qamçıları müxtəlif vəziyyətlərdə göstərir; at belində, atlının əlində, at çapır, qamçı yellənir. Qoyn sürüsü yanında çobanın əlində görürük... Toy babasının əlindədi, qamçının səslənməsi və işarələriylə yallını idarə edir. Qamçıdan kəmənd kimi də istifadə etmək olur. Bu mənada qamçını ağaca dolayb atdanmaq mümkündü...) El arasında belə bir deyim də var: ellərə şoldu canım, yerə dəydim üzüldüm.. Deyilənlərə görə hürufilər- əliallahılar üstlərində dəmir gəzdirmirdilər, ağac və qayışla silahlanardılar. Onların hər birinin çox qatlı qamçıları olurdu, ünvanlarını da yalnız özlərinin bilib anladıqları işarələrlə qamçı tağlarına həkk edirdilər. Tarixdən bildiyimiz kimi bu təriqət yarandığı gündən ruhanilər,- İslam dini mərkəzləri tərəfindən izlənilib. Ona görə də
Hürufi dərvişləri yerlərdə təşkilatlanırdlar.Yerlərini də heç kəs bilməsin deyə bir- birilərinə qamçılar vasitəsiylə ötürürdülər: təxminən belə, “bizi dib qotazın altıncı tağının qurtardığı yerdə arayın...” www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Qamçının dib qotazı, yəni dib qatı hansısa bir dağı, bir yaylağı bildirirdi, hörülmüş, hörgüdə olan tağlarsa ora gedən yolu göstərirdi...Yəni bu gün lazımsız əşya kimi qavrayıb diqqət ayırmadığımız Qamçı ümum türk mədəniyətində,- düşüncəsində, yaşayışında önəmli yer
tutub. Xalq
yaradıcılığında bu gün də izi görünür. Haqqında çox sözlər deyilib...
Göyə dəyər səs eylər, Yerə dəyər iz eylər...(açması Qamçı)
(Əlində qamçı oğlan uşağı görürük, uşaq qamçını səsləndirmək istəyir, bu görüntünün üzərində)
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Səs: Qurd dedi, dam dolusu qız gördüm qorxmadım, əlindəki qamçı boyda oğlan gördüm qorxdum. Qamçı
şoldusunnan üzülər...(Şoldu qamçının qurtaracaq sonuncu qayışıdı) Ellərə şoldu canım, yerə dəydim üzüldüm...
Qara kəl qamçı görüb...
*** Qamçının növləri çoxdu... Tatarı... Matraq... Hər iki növ qamçı at qamçıları sayılır...Qotazlı, qara qamçılar kimi uzun olmazlar. Atı çox incitməsin deyə şoldusu, yəni ucu enli yarpaq boyda qayışdan düzəlir.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Toy qamçıları da olub. Bu növ qamçılar bəzək- düzəyiylə seçilərdi, yağlanıb asılardı bir yerdən, toyu, toy babasını gözləyərdi...İndiki dillə desək, tamadaları. Qamçı yallıları deyilən yallılar Toy babasının əlindəki qamçılarla idarə olunardı. Toy babası toya qamçısız gəlməzdi...Ona görə də belə bir deyim işlənərdi... Ağacsız çoban gördüm, qamçısız toy babası görmədim... Bütün bu dediklərim və imkan daxilində göstərə bil- diklərim yaddaşımızda ilişib qalanlardı...Yaddaşımızın anlarıdı, yaşadığımız tarixdi. Bir suya ikinci kərə girmək olmaz, deyərlər. Tarix də belədi, ikinci kərə yaşanmaz. Ona görə də deyərlər... yanlışını yaşama, uğurunu yaşa. Bütün bunlar yaddaşımızın uğurlu anlarıdı. Ona qayıtmasaq da bu günki uğurundan güc almalıyıq...
*** www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
İnsanı diri saxlayan, sınmağa qoymayan hər şeydən öncə onun əsilli-nəsilli, nəcabətli olmasıdır. Nəcabətli olmaqsa bir başa qanla, genetik gerçəkliklərlə bağlıdır. Nəcabətli olmaq həm də tərbiyəli olmaqdır. Nəcabət qanın təmiz qalması üçün insan əxlaqının mayalandığı qaynaqdır...Xalq da belədir, öz kökü ystündə yaşayarsa, bu nizamı saxlaya bilirsə inkişafı da sağlam və başacan olmalıdır. Sovet İttifaqının bayrağı altında yaşayan bir çox xalqlar Sovet İttifaqının öz qanununlarına görə öz kökünü, hardan gəldiyini unutmalıydı. Müəyyən mənada unutdu da. Amma yeni yaranan Şura dövlətinin gələcək planları tutulub, sabahların projeləri cızılsa da
keçmiş unudulmamışdı, qüdrətli tarixlər yaşamış xalqların keçmişi aradaydı, dövlətdə hələ də narahatçılıq doğururdu. Bu qüdrətli keçmiş yeni yaranan Şura hökü- mətini qorxudurdu. Ona görə də elə ilk gündən təbliğat maşını işləməyə başlamışdı. Bu fikri bu cür ifadə etsəm daha yaxşı olar: təbliğat maşınının hələki özü yox, təkərləri işləyirdi, Xalqda özünün olan doğma, milli nə
son
günlərinəcən də işlədi. www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Bu mənada kökünü-nəcabətini danmaq adi hal oldu. El arasında belə bir məsəl var: “İşimin xətrinə erməniyə dayı dedim...” Elədir, bir çox Sovet xalqı dolanmasının,- həyatda qalmasının xətrinə Şura hökümətinə “dayı” dedi. Bununla da Sovet İttifaqının tərkibində Şura hökumətinə “dayı deyən” yeni millətlər yarandı, xalq yox, Millət...Ona görə ki, xalqı yaratmaq mümkün deyil, Xalq təbii olaraq doğulandır, millətsə yuxarıda dediym kimi doğulmur, süni şəraitlərlə, “düşmən dəyirmanının suyuyla”, təsir və təzyiqlərlə, yeni yaranmış mühitin təbliğat havasıyla qidalanıb yaranandır.
Belə söyləyirlər ki, dəyirmanda novat (növbə) idi, neçə para kəndin adamları sıraya düzülmüşdü, sıra uzanıb-uzanıb dəyirmandan xeyli aralanmışdı. Sıraçıların, yəni novatda duranların hərəsinin əlində bir şey vardı, bir yana gedəndə yerinə əlindəkini qoyub gedirdi. Birinin əlindəki bıçaq idi, birinin ki, qamçı idi, beləcə, hərənin öz nişanası vardı.Əlində söyüd ağacı olanın sırası yaxınlaşdı. www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Öz soyundan-kökündən uzaqlaşmaq sonda millətini də tanımadığı, anlamadığı yeni münasibətlərə aparıb çıxardır. Yeni münasibətlər də özünü unutmaq, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
minilliklərin yaşayış tərzindən, adət-ənənəsindən çıxmaq deməkdir, bu da yeniləşmək yox, əksinə təbliğata uyub yellərə, sellərə qarışıb yox olmaq deməkdir... Hərəkətdə olan hər şeyin “başını qaytarmaq” anlayışı var. Kiçicik bir hərəkət nizamsızdırsa fəlakətə doğru gedər. İnsan addımını hara atdığını bilmirsə yıxılacağı qaçılmazdır.
( sənədli film üçün ssenari...)
Köynəyindən çıxmamış saz görünür... Uca bir yerdə dikinə qoyulub... Yiyəsi görünməyən əllər sazın yan-yörəsini bərkidir ki, külək yıxmasın... Sonra milli cıdır geyimində atlılar görünür, hiss olunur ki, işarə gözləyirlər...
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Aparıcı: (k.a.) –Yaddaşımızda ilişib qalmış...bizim “At- beli” oyunumuz...Yaşamağı bir tükdən asılıdı, desək daha dəqiq olar... (Cıdır atlarını meydanda dolandırırlar... Biri atını cövlana gətirir, biri məşq edir; atın belindən əyilib qalxır, elə bil yerdən nəsə götürür...Biri atını tumarlayır... Biri əlində bayraq tutub işarə gözləyir... Bu görüntülərin üstündə...) Aparıcı: -Məsəl var, at ayağı külüng, aşıq dili yüyrəg olar... Nə yaxşı ki, “Atbeli” oyununu tək-tük də olsa xatırlayanlarımız var. İgidlərimizin, ərənlərimizin döyüş, çeviklik, qoçaqlıq, mərdlik oyunu... Bir az da soyuqluq-laqeydlik göstərib fikir verməsək, başımızın qarışıq vaxtı elə bu atların belində də çıxıb ge- dəcək... çünki bayaq
dediyimiz kimi
tükdən asılıdı...Deyərlər malı itənin imanı itər, imanı itmiş kimi görünməyimizin də səbəbi belə itgilərimizə görədi... (Kamera atlıları bir də göstərir, atlar da, yiyələri də həyəcan içindədi... Qara zurnanı görürük, hələ köynəyindən çıxmayıb...) |