C.Ə. Feyziyev, F. N.İbrahimov, S. R. Bədiyev d I dakt I k a bakı – Mütərcim – 2011 Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Şəki filialı amea-nın Şəki Regional Elmi Mərkəzi

III. Təbliğat və maarifləndirmə ilə əlaqədar:

20) Kütləvi informasiya vasitələri və digər yollarla de-insti­tut­laş­dırma ilə bağlı əhalinin məlumatlandırılması və bu barədə təb­li­ğa­tın aparılması.

IV. Monitorinqin aparılması üzrə tədbirlər:

21) Dövlət uşaq müəssisələrində tərbiyə olunan uşaqların və­ziy­yətinin araşdırılması və monitorinqinin aparılması;

22) Sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlar haqqında məlumat ba­zasının yaradılması və bu kateqoriyadan ailələrə verilmiş uşaq­la­rın vəziyyətinin monitorinqinin aparılması;

23) Ailələrə verilmiş uşaqlara nəzarətin təşkili və onların və­ziy­yətinin dövrü monitorinqinin aparılması.

Proqramın reallaşdırılması nəticəsində dövlət himayəsində olan uşaqların ailə mühitində inkişafı hüquqlarının qorunması və so­sial müdafiəsi, dövlət uşaq müəssisələrində olan uşaqların və belə mü­əs­sisələrin sayının azalması, uşaq evləri və internat tipli mü­əssi­sə­lərin uşaqlar üçün ailə əsaslı sosial xidmətlər sistemi ilə əvəz olun­ması gözlənilən nəticələr kimi müəyyənləşdirilmişdir.

Proqramın icrası istiqamətində atılmış əhəmiyyətli addım­lar­dan biri dövlət uşaq müəssisələrində qiymətləndirmənin keçirilməsi və hər bir müəssisə, onun infrastrukturu, orada yaşayan uşaqlar, mü­əs­­sisələrdə çalışan işçilər barədə hərtərəfli məlumatların yığılması və məlumat bazasının yaradılmasıdır.

Qiymətləndirmənin nəticələrinə əsasən aparılmış təhlillər əsa­sın­da “Dövlət uşaq müəssisələrinin transformasiyası üzrə Baş Plan” tər­tib olunmuş və hökumət tərəfindən qəbul edilmişdir.

Transformasiyanın həyata keçirilməsi üçün bütün zəruri me­yar­lar şərti olaraq iki qrupa bölünmüşdür:

Əsas meyarlar:

• 
  Müəssisənin yerləşdiyi ərazi və həmin ərazinin əlverişliliyi;
  
• 
  Müəssisənin yerləşdiyi ərazinin infrastrukturu;
  
• 
  Göstərilən xidmətlərin keyfiyyəti.
  

Əlavə meyarlar:

• 
  Müəssisədəki uşaqların sayı;
  
• 
  Yerləşdiyi ərazidən olan uşaqların çoxluq təşkil etməsi;
  
• 
  Hər il müəssisəyə qəbul olunan və müəssisəni tərk edən uşaq­ların sayı;
  
• 
  Müəssisənin tipi.
  

Transformasiya üzrə Baş Planda bütün dövlət uşaq mü­əssi­sə­lə­rinin transformasiya olunması nəzərdə tutulmuşdur. Belə ki, əksər mü­ə­ssisələr rayon mərkəzlərində yerləşir, uşaqlar yaxın ərazilərdə ya­şayır, zəruri xidmətlər müəssisələrə yaxın ərazilərdə yerləşir və mü­əssisələrin infrastrukturu qənaətbəxşdir ki, bu da transformasiya üçün əlverişli zəmin yaradır.

Planda pensiya yaşlı işçilər istisna olmaqla, qalan işçi heyətin ya­radıcılıq alternativ qayğı xidmətlərinin təşkilinə cəlb edilməsi nə­zər­də tutulmuşdur.

Bütün müəssisələr təhsil və sosial yönümlü müəssisələrə qısa (1 il), orta (3 il), uzun (5 il) müddət ərzində transformasiya olun­ma­lı­dır.

De-institutlaşdırma Proqramında uşaqların dövlət uşaq mü­əs­si­sələrinə düşməsinin qarşısını almaq üçün risk qrupuna daxil olan uşaq və ailələrə alternativ xidmətlərin göstərilməsi də nəzərdə tutu­lur. Azərbaycanda alternativ xidmətlərin təşkili sahəsində ilk ad­dım­lar 1997-ci ildə QHT-lərin təşəbbüsü ilə atılmışdır. Son illərdə xü­susi qayğıya ehtiyacı olan və risk qrupuna daxil olan uşaqlar üçün al­ternativ xidmətlərin yaradılmasında bəzi müvəffəqiyyətlər əldə edil­mişdir. Övladlarına sərbəst şəkildə qayğı göstərə bilməyən ailə­lə­rin və onların uşaqlarının rifahının yaxşılaşdırılması istiqamətində atıl­mış əhəmiyyətli addımlardan biri yerlərdə xidmətlərin təşkil olun­masıdır. Bununla əlaqədar üç uşaq və ailəyə dəstək Mərkəzi və iki Günərzi qayğı Mərkəzi yaradılmışdır. Ölkəmizdə bu tip mər­kəz­lərin yaradılması ilk təcrübədir. İndiyədək ölkəmizdə belə mər­kəz­lər fəaliyyət göstərməmişdir.

De-institutlaşdırma və alternativ qayğı üzrə Dövlət Proq­ra­mı­nın həyata keçirilməsində mövcud çətinliklərdən biri Azərbaycanda uşaq müdafiə sisteminin olmamasıdır. BMT tərəfindən qəbul edil­miş “Minilliyin məqsədləri”ndə , eyni zamanda 2007-ci ildə BMT-nin Baş Katibi “Uşaqlara qarşı zorakılığın öyrənilməsinə” həsr edil­miş araşdırmanın nəticələri barədə hesabatında qeyd etmişdir ki, uşaq­lara qarşı baş verən neqativ amillərin aradan qaldırılması, on­la­rın müdafiəsini təmin etmək və hüquqlarını qorumaq məqsədi ilə hər bir ölkə Milli Uşaq Müdafiəsi Sisteminə malik olmalıdır. Bu sis­tem risk qrupuna daxil olan ailələrdəki uşaqların (valideyn hima­yə­sindən məhrum olmuş, dövlət uşaq müəssisələrində tərbiyə alan, qa­nunla ziddiyyətdə olan, hərbi münaqişələrin qurbanı və küçə hə­ya­tına düçar olmuş uşaqlar) hüquqlarının təmin edilməsi, təhsildən ya­yınmış uşaqların təhsilə cəlb edilməsi, valideyn himayəsindən məh­rum olmuş uşaqların qayğı ilə təmin olunması, erkən nikahların qar­şısının alınması, uşaqlara qarşı bütün zorakılıq hallarının, kobud rəf­tarın və digər zərərli təsirlərin profilaktikası, uşaqların təhsili, sağ­lamlığı və müdafiəsi sahəsində fəaliyyət göstərən bütün dövlət və qeyri-hökumət təşkilatlarının, vətəndaş cəmiyyəti qrumları və me­dianın səylərinin əlaqələndirilməsini özündə ehtiva edir. Bu ba­rədə Azərbaycan müəllimlərinin XIII qurultayında da təkliflər irəli sü­rülmüş və bu məsələ Qurultayın qətnaməsində öz əksini tap­mış­dır.

Uşaq Müdafiə Sistemi qeyd edilən bütün hallardan uşaqları m­ü­dafiə etməklə yanaşı, bu cür hallarla qarşılaşa biləcək uşaqların mü­dafiəsini təmin etməlidir. Uşaq Müdafiə Sistemi ilə əlaqədar mə­sə­lələrin həlli üçün, dünya təcrübəsində olduğu kimi, xüsusi quru­mun yaradılmasına ciddi ehtiyac vardır. Uşaq müdafiə Sistemi bu qu­rumun vasitəsi ilə icma, rayon və milli səviyyədə fəaliyyət gös­tər­məli və uşaqlara qarşı baş verən hər hansı zorakılıq və hüquq po­zun­tu­sunun qarşısını almaq imkanına malik olmalıdır. Həmin Sis­tem uşaqların düşdüyü vəziyyəti, onların sosial durumunu və onlara tə­sir edən problemləri vaxtında müəyyənləşdirməli və bütün prob­lem­lərin kökünü axtarmalıdır. Buna nail olmaq üçün bütün aidiyyətli döv­lət və qeyri-dövlət qurumları arasında əlaqələndirilmiş şəbəkə qur­malı, müvafiq təlimlərdən keçmiş mütəxəssislər hazırlanmalı və qa­nunvericilik bazasına dəyişikliklər edilməlidir.

Uşaqların ehtiyaclarının ödənilməsi, onların yaşadıqları ailə və ya müəssisədə təhlükəsizliyinin təmin edilməsi həm ailənin, həm ic­manın, həm də dövlətin vəzifəsidir. Əgər uşaqlara qayğı göstərən bö­yüklər öz vəzifələrini yerinə yetirmirsə, onları tələb olunan qayğı ilə təmin edə bilmirsə, uşaqlara qarşı zorakılıq tətbiq edir və ya ko­bud rəftar edirlərsə, bu zaman lazımi tədbirlərin görülməsi də Uşaq Mü­dafiə Sisteminin birbaşa müdaxiləsi əsasında həyata keçiril­mə­li­dir. Uşaq Müdafiə sistemi tərəfindən həyata keçiriləcək tədbirlər və tək­lif ediləcək xidmətlər uşağın və onun ailəsinin üzləşdiyi prob­lem­dən, uşağa dəymiş zərərdən və ya onun normal yaşamasına, in­ki­şa­fına, habelə ümumi təhlükəsizliyinə olan riskin həcmindən asılı ola­raq müxtəlif ola bilər. Uşaq və onun ailəsinə təklif ediləcək xid­mət­lər dedikdə, ilk növbədə, davamlı xidmətlər nəzərdə tutulur. Xid­mətlərin ümumi məqsədi uşağın və onun ailəsinin üzləşdiyi prob­lemlərin və ya mövcud vəziyyətin yaranmasına gətirib çıxarmış amil­lərin aradan qaldırılmasıdır. Eyni zamanda xidmətlərin göstə­ril­mə­si yaranmış vəziyyətin gələcəkdə təkrar olunmamasına yönəldil­mə­lidir.

Uşaq Müdafiə Sistemi ilk növbədə, uşağın məhz ailə mühi­tin­də tam inkişaf edə biləcəyinə əsaslanaraq, uşağın öz ailəsində bö­yü­məsi üçün bütün mümkün tədbirlərin görülməsini nəzərdə tutur. La­kin ailə mühitində uşağın təhlükəsizliyinə və ya onun tam inkişafına zə­manət yoxdursa, onda uşağın ailədən kənarlaşdırılması zərurəti ya­rana bilər. Bununla əlaqədar Uşaq Müdafiə Sistemində çalışacaq so­sial işçilərin hazırlanması vacib məsələ kimi nəzərdən ke­çi­ril­mə­lidir. Proqram çərçivəsində 2005-ci ildən etibarən Bakı Dövlət Uni­ver­sitetində sosial iş üzrə magistr, 2008-ci ildən isə bakalavr sə­viy­yə­­­sində sosial iş ixtisası üzrə mütəxəssislər hazırlanmaqdadır.

12. Əlavə təhsil
Müasir dövrdə əlavə təhsil və peşəkarlıq səviyyəsinin inkişaf et­dirilməsi fasiləsiz təhsilin tərkib hissəsi olmaqla, peşə-ixtisas mü­əssisəsini bitirən və təhsil haqqında dövlət sənədi olan hər bir vətən­da­şın fasiləsiz təhsil almaq imkanları sistemi kimi başa düşülür. Bu, bir tərəfdən müəllimin yaradıcı potensialının inkişaf etdirilməsinə, di­gər tərəfdən təhsilin və onun idarə edilməsinin müasirləşdirilməsi məq­sədilə pedaqoji işçilərin və rəhbər pedaqoji kadrların peşə ha­zır­lı­­ğının, elmi-pedaqoji qabiliyyətlərinin və peşəkarlıq səviyyəsinin müx­təlif yollarla inkişaf etdirilməsinə xidmət edir.

Əlavə təhsil və peşəkarlıq səviyyəsinin inkişaf etdirilməsi pe­da­qoji kadrların, cəmiyyətin və dövlətin təhsil tələbatlarının hərtə­rəf­li ödənilməsi məqsədilə peşə-ixtisas təhsilinə əlavə olaraq təhsil proq­ramları və xidmətləri vasitəsilə həyata keçirilir. Fasiləsiz təh­si­lin hər bir mərhələsində əlavə təhsilin əsas məqsədi şəxsiyyətin in­ki­şa­fından, intellektual və peşə baxımından onun fasiləsiz təkmilləş­di­­ril­məsindən ibarətdir. Əlavə təhsil proqramlarına ümumtəhsil, pe­şə-ixtisas və əlavə təhsil müəssisələrində, dayaq məntəqələrində və ümu­miyyətlə, müvafiq lisenziyası olan digər müəssisələrdə həyata ke­çirilən müxtəlif yönümlü təhsil proqramları daxildir.

Müasir dövrdə əlavə təhsilin ixtisasartırma , təkmilləşdirmə, staj­keçmə, yenidənhazırlanma, yaşlıların təhsili və s. kimi isti­qa­mət­ləri müəyyənləşdirmişdir. Əlbəttə, bu istiqamətlərin hamısı ba­rə­də məlumat vermək imkanı olmasa da, bəzilərinə diqqət yönəlt­mə­yi lazım bilirik.

İxtisasartırma təhsili dedikdə, pedaqoji kadrların və rəhbər pe­da­qoji işçilərin öz peşə fəaliyyəti dövründə ( və ya müəyyən müddət pe­daqoji fəaliyyətdə olmayan dövrdə) mütəmadi olaraq peşəkarlıq sə­viyyəsini, peşə ustalığını, elmi-nəzəri biliklərini artırmaq məqsədi ilə şəxsi ehtiyac və tələbatlarına uyğun gələn, o cümlədən yeni­lik­lə­ri və dəyişiklikləri əks etdirən tədris plan və proqramları üzrə təhsil al­maları nəzərdə tutulur.

Stajkeçmə xüsusi ayrılmış müəssisələrdə yüksək ixtisaslı mü­tə­xəssisin rəhbərliyi altında nəzəri biliklərin təcrübi bacarıq və vər­diş­lərlə əlaqələndirilməsini nəzərdə tutur. Peşə-ixtisas müəssisələri üz­rə pedaqoji heyətin ixtisasının artırılması üçün nəzərdə tutulan təd­ris plan və proqramlarına, lazım gəldikdə, stajkeçməyə dair ay­rı­ca blok əlavə olunur. Bununla belə, nəzəri hazırlıq planlaşdırıl­ma­dan da qabaqcıl texnika və texnologiya ilə tanış olmaq məqsədilə el­mi laboratoriya və emalatxanalarda stajkeçmə tədbirləri təşkil edilə bi­lər.

Pedaqoji işçilərin stajkeçməsi pedaqogika, psixologiya və me­to­dika sahələri üzrə bilik və bacrıqların artırılması ilə tamamla­na­raq, həmin kateqoriyadan olan müəllimlərin tam əlavə təhsilini tə­min edir.

Stajkeçmə ikimərhələli proses olmaqla, peşə-ixtisas təhsili mü­əssisələrində çalışan professor-müəllim, pedaqoji kadr, mü­hən­dis-müəllim kimi kateqoriyalı işçilərin əlavə təhsilidir. Bu cür təhsil şə­bəkəsinə ali məktəblərin baza kafedraları, müvafiq ixtisasartırma mü­əssisələri və fakültələri, ixtisas profilinə uyğun elm, təhsil və is­teh­salat müəssisələri, tədris-sınaq stansiyaları aiddir.

Kadrların təkmilləşdirilməsi prosesi əlavə təhsildə gedən bir pro­ses olmaqla, tədrisin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması məqsədi da­şı­­yır və aşağıdakı proseslərin və ya tədbirlərin vəhdətini özündə eh­ti­va edir: pedaqoji, psixoloji, metodiki sahədə, dərs vəsaiti və dərs­lik­lərdə, eləcə də tədris plan və proqramlarında, təlim və infor­ma­siya texnologiyalarında olan yeniliklərlə operativ tanışlıq, öz həm­kar­ları ilə təcrübə mübadiləsi; distant ötürmə vasitələri ilə yeni ma­te­ri­alların əldə olunması, bu istiqamətdə fikir mübadilələrinin aparıl­ma­sı; aktual mövzuların dinlənilməsi üçün sahə üzrə qabaqcıl mütə­xəs­sislərin dayaq məntəqələrinə dəvət olunması, problem mövzular ət­rafında təhlillərin təşkili; dərslərdə kollektiv iştirak, konkret meto­di­kanın aprobasiyası, nəticələrin təhlili; kadr hazırlığı, əlavə təhsil sa­həsində tətbiq olunan plan və proqramlara, eləcə də yeni dərslik və dərs vəsaitlərinə dair əsaslandırılmış təkliflərin verilməsi; “öyrə­dən­ləri öyrədən” statuslu müəllim və metodistlərlə diskusiyaların ke­­çi­rilməsi; daimi özünütəhsil.

Təkmilləşdirmə daha geniş anlayış olmaqla, əlavə təhsilin yu­xa­rıda göstərilən digər tərkib hissələrinə təkanverici proses xarakteri da­şıyır, özünütəhsil formasında müəllim hazırlığının fasiləsizliyini tə­min edir. Pedaqoji kadrların mütəmadi olaraq təkmilləşdirilməsi gə­ləcək ixtisasartırma və yenidənhazırlanma təhsilini formalaşdırır, mü­əllimlərin ilkin hazırlığı prosesində mövcud olan çatışmazlıqla­rın aradan qaldırılmasını və onların hazırlığının keyfiyyətcə yüksək sə­viyyədə olmasını təmin edir.

Əlavə təhsil və peşəkarlıq səviyyəsinin inkişaf etdirilməsi mü­əl­limlərin və pedaqoji prosesin digər subyektlərinin dörd səviyyədə ha­zırlanması şəklində həyata keçirilir:

1) müəllimlərin, metodistlərin, rəhbər işçilərin və digər pe­da­qo­ji kadrların praktiki fəaliyyət istiqaməti üzrə ixtisasının artırıl­ma­sı və təkmilləşdirilməsi;

2) pedaqoji kadrların elmi tədqiqatçılıq fəaliyyəti sahəsində ix­tisasının artırılması və təkmilləşdirilməsi;

3) pedaqoji və qeyri-pedaqoji ixtisaslı kadrların pedaqoji ix­ti­sas­lar üzrə yenidən hazırlanması;

4) qısamüddətli təhsil proqramları üzrə təhsil səviyyəsinin və də­rəcəsinin yüksəldilməsi.

Əlavə təhsil və peşəkarlıq səviyyəsinin inkişaf etdirilməsi aşa­ğı­dakı modellər üzrə həyata keçirilir:

- ixtisasartırma və ya baza peşə-ixtisas təhsili müəssisələrində tre­ninqlər;

- təhsil müəssisəsi şəraitində treninqlər;

- kaskad modeli üzrə treninqlər (“öyrədən”lərin öyrədilməsi və müəllimlərin dayaq məntəqələri vasitəsi ilə ixtisasartırma və tək­mil­ləşmə proseslərinə cəlb edilməsi);

- texnologiyalara əsaslanan treninqlər;

- distant təhsil;

- mentorluq;

- şəxsi tədqiqata əsaslanan ixtisasartırma və təkmilləşmə;

- müxtəlif təşkilatlar tərəfindən ixtisasartırma sistemindən kə­nar keçirilən kurslar və treninqlər.

Ölkəmizdə əlavə təhsilin əsas istiqamətlərindən biri olan ix­ti­sas­artırma təhsilinin beynəlxalq təcrübəyə uyğun təşkili üçün bir sı­ra problemlərin həlli vacibdir. Həmin problemlərdən biri məhz bu təh­silin strukturunun müasir tələbləri ödəməməsi ilə bağlıdır. Belə ki, ixtisasartırma təhsili müəssisələri tərəfindən təklif edilən proq­ram­lar bu təhsilə cəlb olunan müəllimlərin ehtiyaclarına uyğun ha­zır­lan­mır, ümumiyyətlə, bu ehtiyacların dəqiq müəyyənləş-dirilməsi sa­həsində etibarlı mexanizmlər işlənməmişdir.

İxtisasartırma təhsili sahəsində beynəlxalq təcrübə ilə tanışlıq gös­tərir ki, dünyada bu sahədə fərqli müxanizmlər tətbiq olunur, ix­ti­sasartırma təhsili modul-kredit sisteminə əsaslanaraq üç moduldan iba­rət təşkil olunur. Hər modul üzrə kreditin həcmi müəyyənləşdi­ri­lir.

Birinci modul ümumpedaqoji, psixoloji, sosioloji məsələləri, ikin­ci modul tədris metodikası və təlim strategiyalarını, üçüncü mo­dul isə sərbəst modul adlanır və seçmə kursları, yəni müəllimin ar­zu­suna uyğun təşkil ediləcək kursları əhatə edir. Xüsusi vurğulamaq la­zımdır ki, ixtisasartırma tədbirlərinə başlamazdan əvvəl hər bir mü­əllimin bacarıqlarının ilkin diaqnostikası aparılır (giriş qiymət­lən­­dirilməsi), treninq proqramları da qiymətləndirmənin nəticələrinə uy­ğunlaşdırılır. Sonda isə yekun monitorinq aparılır (çıxış qiy­mət­lən­dirilməsi). Modullar üzrə zəruri kreditləri toplayan müəllimlər ser­tifikat alır, bu sertifikatlarda kursun adı, müəllimin əldə etdiyi ba­carıqların səviyyəsi, saatların miqdarı, toplanan kreditlərin sayı qeyd edilir. Bu sənəd müəllimin karyerasının inkişafı və əməyinin sti­mullaşdırılmasında mühüm rol oynayır ki, bu da ixtisasartırma təh­silinin statusunu yüksəldir və ona marağı artırır. Burada bir əhə­miy­yətli cəhət də ondan ibarətdir ki, təhsil müəssisələri və ictimai­y­yət müəllimlərə verilən sertifikatlara inanır və onu qəbul edirlər. Çün­ki bu sənədi almamışdan əvvəl kursun, treninqin monitorinqi apa­rılır, həm “öyrədənlərin”, həm də “öyrənənlərin” fəaliyyəti dəqiq qiy­mət­ləndirilir. Eyni zamanda bu monitorinq və qiymətləndirmə me­xanizmi işin daha da təkmilləşdirilməsi üçün təkliflərin ha­zır­lan­ma­sına imkan verir.

Beynəlxalq təcrübədə ixtisasartırma təhsilinin maliy­yə­ləş­di­ril­mə­si də bizdə olduğundan tam fərqlidir. Azərbaycanda ixtisasar­tır­ma təhsili üçün vəsait əsasən bu təhsili həyata keçirən müəssisələrə ve­rilir. Yəni həmin müəssisənin təqdim etdiyi xidmətin səviyyə­sin­dən asılı olmayaraq, büdcə vəsaiti ixtisasartırma təhsili müəssisə­si­nə yönəldilir. Dünya təcrübəsində isə belə təhsil müəssisələri vəsaiti öz­ləri qazanırlar, yəni öz proqramlarını elan edirlər, bu proqramlar ak­reditasiyasından keçirilib müsbət rəy aldıqdan sonra müəllimlərin se­çimi əsasında kurslar təşkil edilir və ixtisasartırma üçün nəzərdə tu­tul­muş vəsait həmin müəssisəyə yönəldilir. Əgər müəssisənin təş­kil etdiyi proqramlar müəllimlər tərəfindən seçilməzsə, onda həmin mü­əssisə vəsait əldə edə bilmir. Bir fərq də ondan ibarətdir ki, ölkə­miz­də ixtisasartırma təhsili yalnız dövlət təhsil müəssisələrində hə­ya­ta keçirilir, beynəlxalq təcrübədə isə dövlət müəssisələri ilə ya­na­şı, bu fəaliyyətlə daha çox özəl qrumlar, QHT-lər məşğul olurlar ki, bu da rəqabət mühitinin formalaşdırılmasına gətirib çıxarır.

Bu sahədə ən ciddi problemlərdən biri də “öyrədənlərin” ha­zırlıq səviyyəsinin müasir tələbləri ödəməməsi ilə bağlıdır. Vacibdir ki, daha çox sayda və səriştəli “trener”lər hazırlansın. Son illərdə Azər­baycan Müəllimlər İnstitutu tərəfindən əlavə təhsilin tək­mil­ləş­dirilməsi istiqamətində müsbət addımlar atılıb, bir sıra məzmun də­yi­şiklikləri edilib, proqramlar yeniləşdirilib, təlimlər keçirilməsi üçün lazımi infrastruktur formalaşdırılıb.

Qloballaşan dünyada bilik və məlumatlar sürətlə dəyişil­di­yin­dən bir dəfə alınmış təhsil insanın ömür boyu inkişafını təmin edə bil­mir. Hətta ən mükəmməl təhsil sistemində əldə edilmiş biliklərin ək­sər hissəsi təhsil prosesi başa çatdıqdan bir müddət sonra öz aktu­al­lığını itirir. Cəmiyyətin iqtisadi, sosial, mədəni və siyasi həyatında fə­al iştirak etmək üçün hər bir şəxsin peşə bilik və bacarıqlarının, şəx­si keyfiyyətlərinin kəmiyyət və keyfiyyət baxımından daim yeni­ləş­dirilməsi, zənginləşdirilməsi və zamanın tələblərinə uy­ğunlaş­dı­rıl­ması zəruri tələbata çevrilir.

Müxtəlif ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, cəmiyyət inkişaf et­dik­cə təhsilə tələbat da artır və belə şəraitdə yaşlıların təhsili bir tə­rəf­dən məqsədə, digər tərəfdən fəaliyyət obyektinə çevrilir. Cəmiy­yə­tin inkişafı təhsil sistemi qarşısında yeni prioritetlər müəyyən­ləş­di­rir və hazırda dünyada həmin prioritetlərdən biri məhz yaşlıların təh­silidir. Digər tərəfdən, XIX əsr aqrar cəmiyyəti, XX əsr sənaye cə­miy­yəti kimi xarakterizə olunurdusa, XXI əsr bilik, informasiya cə­miy­yətinə çevrilmişdir. Bu səbəbdən Avropa Birliyi yaşlıların təh­silini “XXI əsrin qapılarını açan açarlardan biri” adlandırmışdır.

Dünya təcrübəsi göstərir ki, yaşlıların təhsili əlavə təhsilin tər­kib hissəsi olmaqla vətəndaşların cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda d­a­im baş verən dəyişikliklərə uyğunlaşmasını təmin etmək məqsədilə çe­vik tədris proqramları əsasında həyata keçirilən təhsil prosesidir.

Avropa Birliyi tərəfindən vətəndaşlar üçün peşə bilik və ba­ca­rıq­ları ilə yanaşı, digər “Əsas kompetensiyaların” müəyyən edilməsi Av­ropada yaşlıların təhsilinə olan ciddi yanaşmanın göstəricisidir. Mü­əyyən edilmiş həmin kompetensiyalardan bəzilərini təqdim edi­r­i­k:

• 
  ana dilində ünsiyyətlə bağlı kompetensiyalar;
  
• 
  xarici dillərdə ünsiyyətlə bağlı kompetensiyalar;
  
• 
  riyazi və texniki kompetensiyalar;
  
• 
  İKT ilə bağlı kompetensiyalar;
  
• 
  öyrənməyi öyrənmək, ömür boyu öyrənməklə bağlı kom­pe­ten­siyalar;
  
• 
  siyasi və sosial (ictimai) kompetensiyalar;
  
• 
  təşəbbüskarlıq və sahibkarlıq səriştəsi;
  
• 
  çoxmədəniyyətli cəmiyyətdə yaşayış, mədəni dəyərlərin dər­ki ilə bağlı kompetensiyalar.
  

Etiraf olunmalıdır ki, cəmiyyətimizdə yaşlıların təhsili barədə ki­f­ayət qədər məlumat yoxdur. Belə ki, bəzən yaşlıların təhsili ilə ahıl­ların təhsili anlayışları eyniləşdirilir. Halbuki, yaşlıların təhsili ahıl­ların təhsilini də özündə ehtiva etməklə daha geniş əhatə dai­rə­si­nə malikdir. Yaşlıların təhsili dedikdə, şərti olaraq 18 yaşdan yu­xa­rı, müstəqil fəaliyyət təcrübəsi və bir çox hallarda peşəsi olan, bəzi hal­larda isə heç bir peşəsi olmayan insanların təhsilə cəlbi nəzərdə tu­tulur. Yaşlıların təhsili ilə ənənəvi təhsil arasında fərq vardır. Əgər ənə­nəvi təhsil sisteminin vəzifəsi cəmiyyət üçün lazımi kadr hazır­la­­maqdırsa, yaşlıların təhsilinin vəzifəsi artıq ənənəvi təhsil sis­te­mi­ni keçmiş insanların cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda daim baş verən də­yişikliklərə uyğunlaşdırılmasını təmin etməkdir. Qeyd olunduğu ki­mi, yaşlıların təhsili kontingentinə daxil olan insanlar artıq müəy­yən bilik və bacarıqlara malik olduqlarından, onların ənənəvi me­tod­larla təlimi səmərəli nəticə verə bilməz. Bu səbəbdən yaşlıların təh­sili sistemində yeni prinsip və metodların tətbiqi xüsusi aktuallıq kəsb edir. Eyni zamanda bu təhsil formasının təşkili zamanı təh­sila­lan­ların tələbatları və onların əvvəllər qazandıqları bilik və ba­ca­rıq­lar maksimum dərəcədə nəzərə alınmalıdır. Təlim prosesi zamanı din­lə­yicilərin ehtiyaclarının dəqiq müəyyənləşdirilməsi, onlarda ye­ni bilik və bacarıqlar əldə etməyə motivasiyanın oyadılması da əhə­miy­yətli məsələlərdəndir.

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, yaşlıların təhsili ilə məşğul olan mərkəzlər öz fəaliyyətlərində yerləşdiyi ərazinin xü­su­siyyətlərini, adət və ənənələrini, dinləyicilərin maraqlarını nəzərə al­mağa çalışırlar.

Təlm zamanı dinləyicilərə yalnız yeni peşə almaq imkanları de­yil, həmçinin mövcud peşələrin spesifik xüsusiyyətləri və pers­pek­tivləri haqqında müfəssəl məlumat verilir. Belə ki, bəzən ənə­nə­vi təhsil mühitində dinləyiciyə seçilən peşənin gələcək perspektivi haq­qında geniş məlumat verilmir və bu da dinləyicidə gələcəyə ümid­siz baxışlar formalaşdırır. Ancaq yaşlıların təlimi zamanı təh­si­l­a­lan­­lara ümumi biliklərlə yanaşı, sahibkarlıq fəaliyyəti, müstəqil işin qurulması barədə bacarıqların aşılanması da nəzərdə tutulur.

Yaşlıların təhsili kontingentinə, əsasən, aşağıdakı sosial de­moq­rafik qruplar aid edilir:

- əmək funksiyalarının məzmununda baş vermiş dəyişikliklər və yeniliklərlə əlaqədar ixtisasartırma və yenidənhazırlanmaya cəlb edi­lən peşəkar əmək sahəsi işçiləri;

- məşğuliyyət sahəsini və ya peşəsini dəyişmək fikrində olan şəxs­lər;

- uzunmüddətli fasilədən sonra peşəkar əmək fəaliyyətinə qa­yı­danlar;

- peşəsi olmayanlar;

- yeni peşəyə yiyələnməyə və ya ixtisasını artırmağa ehtiyacı olan işsizlər;

- hərbi xidmətdən tərxis olunanlar;

- məcburi köçkünlər və qaçqınlar, o cümlədən miqrantlar;

- şəxsi keyfiyyətlərini inkişaf etdirmək və ya bilik dairəsini ge­niş­ləndirmək arzusunda olan şəxslər və s.

Respublikamızda iqtisadiyyatın sürətli inkişafı, yoxsulluğun azal­dılması və aparılan davamlı təhsil islahatları yaşlıların təhsilini pri­oritet səviyyəyə qaldırmış, insan resuslarının inkişaf aləti olan yaş­lıların təhsilini dövlət siyasətində strateji istiqamətə çevirmişdir. Öl­kənin sosial-iqtisadi inkişafına uyğun olaraq bir sıra sahələr müəyyən dövrdən sonra öz prioritetliyini digər sahələrə verməyə məc­bur olur. Belə şəraitdə həmin sahələrdə çalışan çoxsaylı işçilərin ye­ni peşə və ixtisaslar üzrə təhsil almasına ehtiyac yaranır. Ölkə­miz­də yaşlıların təhsilini aktuallaşdıran məsələlərdən biri də infor­ma­siya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi sahələrinin geniş-lən­dirilməsidir. Bu isə İKT-nin yeni tətbiq olunduğu müəssisə və təş­kilatların əməkdaşlarının, ümumilikdə, əhalinin bu sahədə baca­rıq­­la­rının artırılması məqsədilə təlimlərin keçirilməsini zəruri et­miş­di­r.

Hər bir dövlət yaşlıların təhsilini öz təhsil sisteminin xü­su­siy­yət­lərinə uyğun olaraq formalaşdırır. Bu zaman cəmiyyətin və əmək ba­­zarının tələbləri nəzərə alınaraq müvafiq proqram və tədris ma­te­ri­alları hazırlanır.

Həmin sənədlər elə hazırlanır ki, yaşından, dini və milli mən­su­biyyətindən, dünyagörüşündən, ilk təhsilindən və sosial vəziy­yə­tin­dən, həmçinin cinsindən asılı olmayaraq bütün yaş qrupları əhatə edil­sin. Eyni zamanda yaşlıların təhsilinin təşkili zamanı bir sıra amil­lər də nəzərə alınmalıdır:

• 
  yaşlıların təhsili baza təhsilini əvəz etmək məqsədini daşı­ma­malı, əksinə, onun əsasında həyata keçirilməlidir;
  
• 
  yaşlıların təhsili, əsasən, kişilərə aid olan istehsalat sahə­lə­rin­də işləmək üçün qadınlara müvafiq kvalifikasiyalar verməlidir;
  
• 
  yaşlıların təhsili heç bir peşə və təhsili olmayan gənclərin mü­vafiq peşə almalarına şərait yaratmalıdır;
  
• 
  yaşlıların təhsilinə mane ola biləcək bütün amillər, o cüm­lədən qanunvericilik sahəsində boşluqlar aradan qaldırılmalıdır;
  
• 
  iş ilə təhsil arasında vaxt bölgüsü düzgün müəyyənləşdiril­mə­li, yaşlıların təhsili üçün elmi cəhətdən əsaslandırılmış çevik tə­lim metodları və texnologiyaları işlənməlidir;
  
• 
  yaşlıların təhsili zamanı fərdi fəaliyyət təcrübəsi nəzərə alın­ma­lı və ondan istifadə olunmalıdır;
  
• 
  bir təhsil pilləsi və səviyyəsindən digərinə keçid asanlaşdı­rıl­malıdır;
  
• 
  təhsil sistemi onu əhatə edən sosial-mədəni və iqtisadi mü­hitə uyğunlaşdırılmalıdır;
  
• 
  təhsilə çəkilən xərclərin sosial həyata, mədəniyyətə və iqt­i­sa­diyyata çəkilən xərclərdən daha çox effekt verməsi nəzərə alın­ma­lı­dır;
  
• 
  inkişaf proqramlarında yaşlıların təhsili ilə əlaqədar tədbirlər nə­zər­də tutulmalı, yaşlıların təhsili milli-regional sosial-iqtisadi in­ki­şaf və təhsil proqramlarında nəzərdə tutulmuş məqsədlərə müva­fiq olaraq istiqamətləndirilməli və koordinasiya edilməlidir;
  
• 
  yaşlıların təhsili ilə məşğul olan dövlət və qeyri dövlət təhsil mü­əs­sisələrinə, təşkilatlara, cəmiyyətlərə müəyyən güzəştlər tətbiq edil­məlidir.
  

Yaşlıların təhsilinin təşkilində əhəmiyyətli məsələlərdən biri də məzmunun müəyyənləşdirilməsidir. Belə ki, yaşlıların təhsili pro­sesində məzmun konkret vəziyyətə, şəraitə uyğun olaraq mü­əy­yən­ləş­dirilməli, cəmiyyətin və şəxsin (fərdin) inkişafına xid­mət etməli, tutduğu vəzifəsindən və fəaliyyət dairəsindən asılı olma­ya­raq hər bir insanın ömür boyu təhsilinin (biliyinin) artırılmasına yö­nəlməli, əmək fəaliyyətinə təsir etməli, yaşlı insanları aktivləş­dir­məli, onları daha vacib və çevik qərarlar qəbul etməyə stimullaş­dır­m­a­lıdır. Yaşlıların təhsili iqtisadi inkişafla əlaqələndirilməli, inkişaf proseslərini sürətləndirməlidir.

Fərdin hər hansı təhsil pilləsində, həmçinin fərdi və praktik yol­la təhsil almasından asılı olmayaraq, onun bilikləri daim artırıl­ma­lı, texniki və peşəkar kvalifikasiya səviyyəsi yüksəldilməli, yeni ba­carıqlar formalaşdırılmalıdır ki, o, müstəqil fəaliyyətini təmin edə bil­sin. Bu baxımdan yaşlıların təhsili yalnız təhsil prosesi ilə məh­dud­laşdırılmamalı, ömür boyu həyata keçirilməli, əldə edilmiş yeni bi­lik və vərdişlər daim inkişaf etdirilməklə şəxsiyyətin hərtərəfli in­k­işafına və fəaliyyətinə imkan yaradılmalıdır. Odur ki, yaşlıların təh­silinə fasiləsiz təhsil sisteminin mühüm tərkib hissəsi, gənclərin və bütün yaşlı insanların iştirak etdiyi təhsil prosesi kimi baxıl­ma­lı­dı­r.

Yaşlıların təhsili dövlət və qeyri- dövlət, formal və qeyri-for­mal, informal təhsil sahələrini əhatə etməklə ciddi diqqət tələb edir. Bu istiqamətdə bütün qurumların, qeyri-hökumət təşkilatlarının səy­lərinin birləşdirilməsi zəruri məsələlərdəndir.