C.Ə. Feyziyev, F. N.İbrahimov, S. R. Bədiyev d I dakt I k a bakı – Mütərcim – 2011 Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Şəki filialı amea-nın Şəki Regional Elmi Mərkəzi

QRAFİK GÖSTƏRİCİLƏR
Tədris zamanı zehni prosesləri əyaniləşdirmək üçün qrafik göstəricilərdən istifadə edilir. Konseptual cədvəllər, T-sxemlər və Venn diaqramı qrafik göstəricilərin ən səmərəli formalarıdır.

KONSEPTUAL CƏDVƏL
Bu üsul üç və ya daha çox obyekt, yaxud cəhətin müqayisəsi nə­zərdə tutulan zaman səmərəli sayılır. Cədvəli düzəltmək üçün və­rə­qin sol tərəfində, şaquli qrafada müqayisə ediləcək obyektlər, üfü­qi qrafalarda isə onların müqayisə olunacaq xüsusiyyətləri göstə­ri­lir. Konseptual cədvəldən ədəbiyyat dərslərində surətləri, müxtəlif pe­şələri müqayisə edərkən istifadə etmək olar. Bu cədvəldən yazı iş­ləri üçün hazırlıq mərhələsində, ibtidai sinifdə və dil-ədəbiyyat dərs­lərində də istifadə etmək olar.

Ədəbiyyat dərslərində müqayisə ediləcək cəhətlərə hansı as­pekt­dən yanaşmağı müəllim aydınlaşdırmalıdır. Cədvəldə mövzu ilə əlaqədar dəyişiklik edə bilər.

T-SXEMLƏR
Müzakirə zamanı müsbət-mənfi cavablar üçün (razıyam, eti­raz edirəm), yaxud müqayisəli fikirlərin qeyd edilməsi üçün T-sxem­lər adlanan qrafik göstəricilərdən istifadə olunur. Müəllim mü­əy­yən bir mətni şagirdlərə verir, onlar razıyam və ya etiraz edirəm prin­sipi ilə oxuyurlar və aşağıdakı kimi cədvəl tərtib edirlər. (Yaxşı olar ki, mövzu Qarabağ hadisələri, qaçqınlar haqqında olsun, şa­gird­lər­də vətənpərvərliyi tərbiyə etmək üçün) (Sxem 1.7).

Sxem 1.7

Yuxarı Qarabağı Azərbaycandan ayırmaq olmaz (səbəblər)	Yuxarı Qarabağı Azərbaycandan ayırmaq olar (səbəblər)
1.Azərbaycanın tarixi ərazisidir. 2.Ermənilər bura köçürülüblər. (XIX əsrin I yarısında) 3.və s.	1. 2. 3.

Cədvəl tərtibindən sonra iş cütlərlə gedir. 10 dəqiqə vaxt ve­ri­lir ki, səbəblər yazılsın, birinci 5 dəqiqə ərzində cədvəlin sol tə­rə­fində qoyulan suala cavablar yazılır, ikinci 5 dəqiqə ərzində isə cəd­vəlin sağ tərəfindəki sualla əlaqədar səbəblər yazılır. Sonra hər cüt özü­nə yaxın olan cütlə fikir mübadiləsi edir. Axırda müəllim yazı löv­həsində bütün sinif üçün T- sxemi tərtib edir, bütün cütlərin fi­kirlərini ümumiləşdirir və nəticə çıxarır.

SEMANTİK ƏLAMƏTLƏRİN TƏHLİLİ
Semantika fransızca “semantiq”ue, yunanca semantikos – işa­rə edən, “sema” işarə deməkdir, semantikanın tədqiqat obyekti iş­a­rə­nin (sözün) üçüncüsünün (işarələyən, denotat, işarələnən) vəh­də­ti­dir. İşarələyən (zahiri ünsür, səslərin yaxud qrafik işarələrin ar­dı­cıl­lığı) denotat (adlandıran predmet və gerçəklik hadisələri) işa­rə­lə­nənlə (predmet və hadisələrin insan şüurunda əksi) bağlıdır. Bu üç əla­qə semantikanın məna kateqoriyasını təşkil edir.

Bu strategiyadan şagirdlərdə əsas biliklərin formalaşdırılması və inkişafı üçün istifadə etmək olar. Semantik əlamətlərin təhlili me­todu şagirdlər üçün tanış olmayan mövzunun tədrisi zamanı daha əhə­miyyətlidir. Bu metodun tətbiqi zamanı keçilmiş mövzu ilə yeni mövzu müqayisə edilir.

Bunun üçün müəllim yazı lövhəsində sxem çəkir. Sxemin sol tə­­rəfində yuxarıdan aşağıya üç müqayisə olunacaq obyektin adı ya­zılır. Kağızın yuxarı hissəsində, soldan sağa müqayisə olunan xü­susiyyətlər yazılır. Şagirdlər də bunu özləri üçün qeyd edirlər, uşaq­lar iki və ya üç tanış obyekti müqayisə edərək, semantik əlamətlərin al­tında hər bir obyektə müvafik işarə və qeydlər qoyurlar. (“Hə” üçün +, “yox” üçün -, tam əmin olmadıqları üçün ? işarəsi qo­yur­lar). Məsələn, aşağıdakı cədvəldə göstərildiyi kimi (Cədvəl 1.8):
Cədvəl 1.8

Ölkələr	Harada yerləşir			Sərvətləri			Konsorsuma qoşulması barədə
	Avropa	Asiya	Afrika	neft	qızıl	kömür
1.Azərbaycan 2.Türkiyə 3.Norveç	_ + +	+ + _	_ _ _	+ _ +	+ ? ?	_ ? ?	+ + +

Bundan sonra şagirdlər mütaliə yolu ilə mətni öyrənməyə baş­la­yırlar və müzakirə edirlər. Mətnlə tanış olduqdan sonra lazım gəlsə öz sxemlərində düzəliş aparırlar. Sonda müəllim özünün ha­zır­ladığı sxem üzərində şagirdlərin köməyi ilə düzəliş edir və ya ca­vabları təsdiq edir.

VENN DİOQRAMI
Venn diaqramı kəsişən iki və ya daha artıq çevrə üzərində qu­ru­lur. Çevrələrin üst-üstə düşdüyü hissədə yazmaq üçün kifayət qə­dər yer olmalıdır. Həmin hissədə sözü gedən məsələnin oxşar yaxud üm­umi cəhətləri qeyd olunur. Tutaq ki, şagirdlər coğrafiyadan və ya ta­rixdən iki ölkəni müqayisə edirlər. (Hər bir fənnə aid müqayisə olu­nan məsələ, obyekt ola bilər). Venn diaqramı vasitəsi ilə oxşar və ya fərqli cəhətləri vermək olar. Sinif qruplara bölünür, mövzuya aid mətn paylanılır. Müəllim qruplara tapşırır ki, mətnlə tanış ol­sun­lar və onlara təqdim olunan ağ kağızlar üzərində Venn diaqramı qur­sunlar. Bu zaman müəllim diaqramı yazı lövhəsində qurur. Diaqramın kənar hissələrində (çevrələrin) fərqli cəhətlər, üst-üstə dü­şən hissədə isə oxşar cəhətlər yazılır. Qruplarda iş bitdikdən sonra hər qrup öz işini təqdim edir. Dərsin sonunda müəllim fikirləri ümu­mi­ləşdirərək lövhədə qurulmuş Venn diaqramında qeydlər edir və son nəticəni söyləyir. Bu diaqramdan bütün fənlərin tədrisi zamanı isti­fadə etmək əlverişlidir (Sxem 1.8).
Sxem 1.8

Venn diaqramından həm öyrədici, inkişafetdirici, həm də ümu­miləşdirici dərsdə istifadə etmək olar.

Müqayisə olunacaq obyektin, məsələnin sayından asılı olaraq çev­­rələrin kəsiyini artırmaq olar. Məsələn aşağıdakı kimi (Sxem 1.9).
Sxem 1.9



Məqsəd:

1. 
   Cisim və ya hadisələri müqayisə etmək və onların oxşar və fərq­li cəhətlərini müəyyənləşdirmək;
   
2. 
   Biliklərin aktuallaşması;
   
3. 
   Təhlil proseslərinin inkişafı;
   
4. 
   Qiymətləndirmə prosesinin inkişafı;
   

Alqoritm:

1. 
   Müqayisə olunacaq cismin və hadisələrin müəyyən­ləş­di­ril­mə­­si;
   
2. 
   Kəsişən dairələrin çəkilməsi (ortada yazmaq üçün yer sax­la­maq);
   
3. 
   I və II dairədə müqayisə olunacaq obyektləri qeyd etmək;
   
4. 
   Şagirdlərə təlimat vermək (təlimatda nəyin müqayisə olu­na­cağı və dairələrdə oxşar və fərqli cəhətlərin necə qeyd olunacağı ba­rədə deyilir);
   
5. 
   Müqayisə olunan obyektlər təsvir olunur: fərqli cəhətlər sol və sağ tərəfə, oxşar cəhətlər kəsişmə dairəsində qeyd olunur;
   
6. 
   Müqayisə nəticəsində şagirdlər ümumiləşdirmə aparırlar;
   

Şərtlər: (hər cür ola bilər)

1. 
   İş forması- böyük və kiçik qruplarda və cütlərdə;
   
2. 
   Auditoriyanın bilik səviyyəsi – müqayisə olunacaq cisim və ya hadisələrin xüsusiyyətləri haqqında biliklər olmalıdır;
   
3. 
   Vaxt – maksimum 15 dəqiqə (materiallardan asılı olaraq);
   
4. 
   Dərs tipi – ümumiləşdirici dərs, bilik və bacarıqların for­ma­laşdırılması;
   
5. 
   Dərs mərhələsi – yeni materialın təqdimatı - motivasiya, təd­qiqat mərhələsi, nəticələrin çıxarılması, tətbiq etmə;
   

Vəsaitlər: Lövhə, flomaster, kağız, əlavə ədəbiyyat və mate­r­i­a­l;

Yarana biləcək problemlər:

1. 
   Ümumi cəhəti müəyyənləşdirməkdə çətinlik;
   
2. 
   Vaxtın uzanması;
   
3. 
   Nəticənin çıxarılmasında çətinlik.
   

İKİ HİSSƏLİ GÜNDƏLİK STRATEGİYASI
Sinifdəki şagirdləri cütlərə ayırırıq. Hər birisinə tapşırırıq ki, “Və­tən həsrəti nədir?” mövzusuna aid fikirlərini qısa şəkildə qeyd et­sinlər. Hər iki yoldaş (cütlər) yazıb qurtardıqdan sonra fikirlərini bir-birilə bölüşürlər. Bütün siniflə müzakirə aparmaq üçün bir şa­girdi qaldırır, öz fikirlərini soruşuruq və digər şagirdlər də de­yi­lən­lərə əlavələr edə bilərlər. Sonra şagirdlərə Almas İldırımın “Əziz Azər­­baycanım” şerini oxumağı tapşırırıq, şeri oxuduqca onlar iki his­­səli gündəliyə uyğun qeydlər etməlidirlər.

İki hissəli gündəlik tərtib etmək üçün şagirdlər ağ vərəqi şa­qu­li xətlə iki yerə ayırırlar. Vərəqin sol tərəfində onlar mətndən yad­da qalan, onlara çox təsir etmiş, nəyi isə xatırladan sitatları qeyd edir­lər. Vərəqin sağ tərəfində isə onlar fikirlərini şərh edirlər: Niyə bu si­tatı yazıblar?, Sitat onlarda hansı fikirləri oyadıb?, Bununla bağlı han­sı suallar meydana çıxmışdır? (Cədvəl 1.9)

Cədvəl 1.9

Şerdən götürülən sitat	Verilən şərhlər. Nəyə görə bu sitatı yazıb?
1. 2. 3. 4.	1. 2. 3. 4.

Şagirdlər şeri oxuyub iki hissəli gündəlikdə qeydlər edirlər. Son­ra müzakirəni bütün siniflə aparmaq lazımdır. Cütlərdən biri qal­dırılır, yazdıqlarını söyləyirlər, digərləri isə öz fikirlərini əlavə edir­lər. Müzakirə qurtardıqdan sonra müəllim şagirdlərdən xahiş edir ki, 10 dəqiqə ərzində “Vətən” mövzusuna aid düşüncələrini yaz­sınlar. (Bu metod 10 dəqiqəlik ESSE adlanır.)

Bu dərs zamanı müəllim proqramda verilmiş şeri sadəcə ola­raq əzbər söyləmir, şagirdlərdən də həmin anda şeri evdə əz­bər­lə­mə­yi tələb etmir. Şagirdlərdə əsər üzərində apardıqları iş vasitəsi ilə ma­raq yaradır və sonra əzbərləməyi tapşırır.

KARUSEL STRATEGİYASI
Qruplara ayrılandan sonra müəllim hər qrupa sual yazılmış bir ka­ğız və vatman verir. Qrupların sayı 4-sə 4 müxtəlif sual qoyulur. Hər qrupun üzvləri sualı oxuyur və ona cavab yazırlar. Sonra mü­əl­li­min köməkliyi ilə kağızları saat əqrəbi istiqamətində bir-birinə ötü­rürlər. İkinci dairə ilə gələn suala da cavab yazılır, yenə də qrup­lar kağızı dəyişdirirlər və beləliklə “karusel” kimi 1-ci qrupdakı ka­ğız bütün digər qruplardan keçərək, axırda özünə qayıdır (eləcə də di­gər qrupların kağızları da digər qruplardan keçərək, axırda özünə qa­yıdır). Deməli hər qrup hər bir suala öz cavabını verir. Müəllim bu kağızları yazı lövhəsinə yapışdırır və sualların cavabları üzərində iş­ləyirlər.

AKTİV OXU VƏ YAZI ÜSULLARI
Tətbiqi ilə dərslərdə iştirak edən şagirdləri fəallaşdıran, onları ya­radıcı şəkildə inkişaf etdirən metodlar kimi aktiv oxu və yazı üsul­larını göstərmək olar.

Aktiv oxu və yazı üsullarından istifadə edirik, ona görə ki:

1. 
   Şagirdlərin fənlərə olan marağını inkişaf etdirməklə yanaşı əl­də edilmiş bilik və bacarıqların səviyyəsini yaxşılaşdırırıq;
   

2. Bilik və bacarıqların əməkdaşlıq şəraitində əldə edilməsinə na­il oluruq;

3. 
   Praktiki olaraq şagirdlərin yaradıcılıq qabiliyyətini inkişaf et­diririk;
   
4. 
   Şagirdlərin qabiliyyətlərini inkişaf və formalaşdırmaqla elm­lərin əsaslarını öyrətmək imkanı qazanırıq.
   

Aktiv oxu üsulları
Aktiv oxu üsullarından müvəffəqiyyətlə istifadə etmək üçün şa­girdləri məlumatın axtarışına, toplanmasına, əldə edilmiş məlu­mat­ların qruplaşdırılmasına (klasifikasiya) və bu məlumatların qo­yul­muş problemin həll etmək imkanını (qiymətləndirmə) üzə çıxar­ma­ğa hazırlamaq lazımdır.Yəni:

• 
  Şagirdlər kurikuluma uyğun mətnləri axtarırlar;
  
• 
  Ayrı-ayrı mətnləri birləşdirirlər;
  
• 
  Mətndən əldə etdikləri bilik və ya anlayışları formalaş­dı­rır­l­a­r;
  
• 
  Əldə etdikləri bilik və anlayışları tətbiq etməyə səy edirlər.
  

Aktiv oxu üsulları o zaman faydalı olur ki:

• 
  Şagirdlər öyrənmə məsuliyyətini öz üzərlərinə götürmək üçün həvəsləndirildikdə;
  
• 
  Şagirdlər düşünməyə cəlb edildikdə;
  
• 
  Rəngarəng formalı aktiv oxu üsulları təklif edildikdə;
  
• 
  Hər bir şagird öyrənmədə şəxsən iştirak etdikdə;
  
• 
  Fəaliyyətlərini planlı şəkildə həyata keçirdikdə;
  
• 
  Problem ətrafında qrupdaxili müzakirə təşkil etdikdə;
  
• 
  Öz işlərini qiymətləndirdikdə.
  

Aktiv oxu və yazı üsullarından həm ibtidai, həm də yuxarı si­nif­lərdə istifadə edilə bilər.
a) Sistemləşdirmə (ardıcıllaşdırma)

Effektiv üsuldur. Proqram üzrə keçirilməsi nəzərdə tutulan möv­zu şagirdlərə bir neçə dəfə oxutdurulur. Mövzudakı hər bir cüm­l­ə ayrı-ayrı sətirlərdə yazdırılır (bu prosesə müəllim dərsdən qa­baq hazırlıq görür). Cümlələr qayçı ilə kəsilərək bir-birindən ayrılır. Bu əməliyyatı şagirdlərin özlərinə həvalə etmək lazımdır. Cümlələr ya­zılmış hissələr qarışdırılaraq qruplara verilir. Təklif edilir ki, mət­ni əvvəlki kimi düzgün və ardıcıllıqla bərpa etsinlər. Sonda qruplar təq­dimatla çıxış edirlər.

Məsələn, ibtidai siniflər üçün nəzərdə tutulmuş belə bir möv­zu­ya diqqət yetirək:

Yay istirahətim

Babam kənddə yaşayır. Mən yay istirahətimi kənddə ke­çir­məyi xoşlayıram. Ona görə də hər yay istirahətimi babamın kən­din­də keçirirəm. Babamın yaşadığı kənd yaşıl meşəli dağın ətəyində yer­ləşir. Kəndin hər iki tərəfindən çay axır.

Mən kəndə istirahətə gedəndə günümün çox hissəsini kənd uşaq­ları ilə keçirirəm. Onlar mənimlə oynamağı, mənim yanımda ol­mağı çox xoşlayırlar. Onlar həmişə mənim məsləhətimə, təkliflə­ri­mə, göstərişimə əməl etməyə çalışırlar. Kənd uşaqları ilə müxtəlif oyun­lar oynayır, çayın kənarına gəzintiyə gedirik. Çayda daşlarla qa­ba­ğını kəsdiyimiz göldə çimməyi bütün uşaqlar kimi mən də xoş­layıram. İstirahət günlərimin necə gəlib keçdiyini bilmirəm. Kənd­dən və kənd uşaqlarından təəssüf hissi ilə ayrılıram.

Şəhərə qayıtdıqdan sonra sinif yoldaşlarıma kənd təəs­sü­rat­la­rım­dan sevinc hissi ilə danışıram. Onlar maraqla mənə qulaq asırlar.

Mətnin tələb olunan qaydada yazılış forması:
Yay istirahətim

Babam kənddə yaşayır.

Mən yay istirahətimi kənddə keçirməyi xoşlayıram.

Ona görə də hər yay istirahətimi babamın kəndində keçirirəm.

Babamın yaşadığı kənd yaşıl meşəli dağın ətəyində yerləşir.

Kəndin hər iki tərəfindən çay axır.

Mən kəndə istirahətə gedəndə günümün çox hissəsini kənd uşaq­ları ilə keçirirəm.

Onlar mənimlə oynamağı, mənim yanımda çox olmağı xoşla­yır­lar.

Onlar həmişə mənim məsləhətimə, təkliflərimə, göstərişimə əməl etməyə çalışırlar.

Kənd uşaqları ilə müxtəlif oyunlar oynayır, çayın kənarına gəzintiyə gedirik.

Çayda daşlarla qabağını kəsdiyimiz göldə çimməyi bütün uşaqlar kimi mən də xoşlayıram.

İstirahət günlərimin necə gəlib keçdiyini bilmirəm.

Kənddən və kənd uşaqlarından təəssüf hissi ilə ayrılıram.

Şəhərə qayıtdıqdan sonra sinif yoldaşlarıma kənd təəssü­ra­tım­dan sevinc hissi ilə danışıram.

Onlar maraqla mənə qulaq asırlar.

Qrup şagirdləri ikinci formanı sətirbəsətir qayçı ilə kəsir, qa­rış­dırır və başqa vərəqə ardıcıl olaraq yapışdırmaqla mətni bərpa edir­lər. Qrupların təqdimatı ilə qiymətləndirmə aparılır.

b) Kloz.

Kloz öncəgörmə xarakterli üsuldur. Şagirdlərin öyrənəcəyi mətn­dəki sözlər müəyyən intervallarla silinir. Şagirdlərdən tələb olu­nur ki, silinmiş sözləri tapıb yerinə yazmaqla mətni əvvəlki kimi bər­pa etsinlər. Bu zaman hazır mətn qruplarda olmamalıdır. Buraxı­la­sı sözlər əsas sözlər olmalıdır. Mətnin ilk iki və son iki cüm­­lə­sin­dən söz buraxmaq məsləhət deyildir. Bu ona görə lazımdır ki, şa­gird­lər mətnin üslubunu və müəyyən dərəcədə məzmunu “tuta” bil­sin­lər.

Buraxılan sözlərin müxtəlifləşdirilməsi və həmin sözlərin ve­ril­miş bir neçə söz arasından seçilə bilməsi imkanı yaratmaqla, bu üsul­dan fərqli qabiliyyətlərə malik olan qruplar üçün fərqləndirilmiş for­mada istifadə etmək imkanı qazanılır.

Məsələn:
Bozdar

Əli baba kənddə yaşayırdı. O çoban idi. Onun Bozdar adında bir iti var idi. Əli baba qoyun sürüsünü yaylağa çıxaranda it onun kö­məkçisi olurdu. Əli baba bəzən çadırda istirahət edərkən Bozdar sü­rüyə nəzarət edir, sürünü qurd-quşdan qoruyurdu.

Günlərin bir günü Əli baba gördü ki, it kefsiz görünür. Gün­bə­gün itin vəziyyəti ağırlaşır. İt hətta yemək də yemirdi. Əli baba ba­şa düşdü ki, it ağır xəstələnmişdir. Bildiyi müalicə üsullarına əl at­sa da iti sağalda bilmir. O kənd baytar həkiminə müraciət etməli olur. Baytar həkim yaylağa gəlir. İti diqqətlə müayinə edir. İtə key­ləş­dirici iynə vurduqdan sonra ağzını açır. Görür ki, itin boğazında sü­mük qalıb. Həkim sümüyü çıxarır.

Bir neçə gün sonra itin baxışında Əli baba ona qarşı olan məm­nunluq hissini görür, sanki bununla it Əli babaya öz min­nə­t­dar­lı­ğını bildirirdi.

Əli babanın iti əvvəlki kimi onun köməkçisinə çevrildi.

Mətnin bəzi sözlər buraxıldıqdan sonrakı forması:
Bozdar
Əli baba .......... yaşayırdı. O çoban idi. Onun ....... adında bir iti var idi. Əli baba qoyun sürüsünü ........... çıxaranda it onun kö­mək­çisi olurdu. Əli baba bəzən ........... istirahət edərkən Bozdar ........... nəzarət edir, sürünü .................... qoruyurdu.

Günlərin bir günü Əli baba gördü ki, it kefsiz görünür. Gün­bə­gün itin vəziyyəti ağırlaşır. İt hətta ......... də yemirdi. Əli baba ba­şa düşdü ki, it ağır xəstələnmişdir. Bildiyi ......... üsullarına əl atsa da iti sağalda bilmir. O kənd .......... həkiminə müraciət etməli olur. Bay­tar .......... yaylağa gəlir. İti diqqətlə .......... edir. İtə keyləşdirici ....... vurduqdan sonra ağzını açır. Görür ki, itin ............ sümük qa­lıb. Həkim .............. çıxarır.

Bir neçə gün sonra itin baxışında Əli baba ona qarşı olan ................ hissini görür, sanki bununla it Əli babaya öz ............................ bildirirdi. ........................... iti əvvəlki kimi onun kö­mək­çisinə çevrildi.

Təlim fəaliyyətinin sonunda qruplar təqdimatla çıxış edirlər, qiymətləndirilirlər.

c) Vurğulama.

Bu üsuldan ayrı-ayrı sözləri, ifadələri, cümlələri və ya digər mə­lu­matları seçmək üçün istifadə olunur. Vurğulanası sözlərin, an­la­yışların, ifadələrin altından kodlaşdırılmış rəngli xətlər çəkmək la­zım­dır. Bu zaman flamasterlərdən istifadə etmək olar. Vurğulamanı di­gər fəal oxu üsulları ilə (adlandırma, cədvəlləşdirmə və s.) birgə apa­rıldıqda – mətnlə əlaqədar istiqamətləndirilmiş çalışmanın həlli şa­girdlər tərəfindən müvəffəqiyyətlə həyata keçirilə bilər.

Misal:

Beş çörək

Bir kişi hər gün bazara gedib beş dənə çörək alarmış.

Bir dəfə dostlarından birinə rast gəlir. Dostu ondan soruşur:

- De görək ki, sən nə üçün beş dənə çörək alırsan?

Kişi ona belə cavab verir:

- Birini mən özüm yeyirəm, ikisini borc verirəm, ikisini də bor­cuma verirəm.

-Başa düşmürəm, - deyə dostu dillənir. – Bir əməlli – başlı da­nış ki, səni başa düşə bilim.

-Məsələ belədir. Çörəyin birini mən özüm yeyirəm, ikisini uşaq­larıma verirəm, ikisini də atamla – anama.

Göstərilən mətn şagirdlərə təqdim edilir. Şagirdlər mətnlə ta­nış olduqdan sonra müəllim qruplara təklif edir ki, mətndəki aparıcı (əsas mahiyyət daşıyan) sözün altından qırmızı flamasterlə, növbəti əhə­miyyətə malik sözün altından göy flamasterlə və s. xətt çəksin­lər. Misal kimi təqdim edilən mətndə əsas mahiyyət daşıyan söz ki­mi çörəyi, növbəti əhəmiyyətə malik söz kimi kişini götürmək olar. Belə seçim qrupların problemi həll etmək qabiliyyətindən asılı ol­du­ğu üçün müxtəlif nəticələr verə bilər. Təqdimatların təhlili sonda məq­sədə uyğun nəticənin alınmasına səbəb olur. Bu üsulla mətn­də­ki nitq hissələrini, sadə və mürəkkəb cümlələri; birinci və ikinci də­rə­cəli cümlə üzvlərini də müəyyənləşdirmək mümkündür. Bunlar mü­əllimin qruplar qarşısında qoyduğu problemlərdən asılıdır. Son­da qiymətləndirmə aparılır.
ç) Adlandırma.

Şagirdlərin yaradıcılıq qabiliyyətini inkişaf etdirməyə imkan ve­rən aktiv oxu üsullarından biridir. Qrup şagirdləri proqram üzrə verilmiş mət­ni bir neçə dəfə oxuyur, müzakirə edirlər. Mətnin ayrı-ayrı his­sələrinin (bunlar abzaslar da ola bilər) məzmununa uyğun qrup şa­gird­ləri “ad” müəyyən edirlər. Seçdikləri adı kiçik vərəqlərə yazaraq mət­nin müvafiq yerinə yapışdırırlar. Üzərində ad yazılmış və­rəq­cik “yar­lıq” adlanır. Yarlıqların həddindən çox olması məs­lə­hət bilin­mir. Lazım olarsa mətnin məzmununa uyğun cədvəllərdən, di­aq­ram­lardan istifadə etmək və ya hazırlamağı qruplara təklif et­mək olar.

Nümunəyə diqqət yetirək. IV sinifdə L.Tolstoyun “Qartal” he­ka­yəsini qrup şagirdlərinə bir neçə dəfə oxutduqdan sonra müəllim tək­lif edir ki, hekayənin ayrı-ayrı hissələrinə (bu hissələr abzaslar da ola bilər), məzmununa uyğun ad qoysunlar.

Məsələn, aşağıdakı kimi:

Qartal
(L.Tolstoy)

Qartal dənizdən uzaqda, dağda uca bir

ağacda yuva qurub bala çıxardı. Odunqıranlar Qartal yuvası

gördülər ki, qartal caynaqlarında yekə bir

balıq yuvaya uçdu.
Adamlar balığı görüb, ağacı dövrəyə aldılar.

Onlar qışqırdılar, qartala daş atdılar. Balıq uğrunda mü­ba­rizə

Qartal balığı aşağı buraxdı. Adamlar balığı

götürüb getdilər.

Qartal yuvanın yanına qondu. Balalar

başlarını qaldırıb cikkildəməyə başladılar.

Onlar yemək istəyirdilər.

Qartal yuvaya enib, qanadları ilə balalarının

üstünü örtdü, sığalladı ki, bir qədər gözləsinlər. Ac qartal bala­ları

Balalar ucadan cikkildədilər. Qartal ağacın ən

uca budağına qondu. Balaları şikayətlə daha

bərkdən cikkildədilər.

Qartal birdən qıy çəkdi, qanadlarını

qaldırıb, ağır-ağır dənizə tərəf uçdu. Qayıdanda Balıq ovu

caynaqlarında balıq var idi. Qartal balığı

parçalayıb balalarına yedizdirdi.

d) Sorğulama.

Qrup şagirdləri onlara verilmiş mətnlə tam tanış olurlar. Hər bir qrup mətnin məzmununa uyğun suallar hazırlayır. Bu suallar di­gər qrup şagirdlərinə verilir. Hər bir qrup həm suallar hazırlayır, həm də onlara verilmiş suallara cavab hazırlayırlar. Bütün qruplar su­al və cavabları əvvəlcədən hazırlanmış qutuya salırlar. Qrupların öz­lə­rinə məxsus qutuları olması daha məqbuldur. Müəllim qutu­lar­dan sual və cavabları çıxarır, sinif şagirdləri ilə birlikdə müzakirə edə­rək nəticə çıxarır. Hər bir qrup digər qrupa verəcəyi sualların ca­va­bını bilməlidir.

Aktiv yazı üsulları

Aktiv yazı üsulları şagirdləri fəallaşdırmaqla yanaşı onların ya­radıcılıq qabiliyyətinin inkişaf etməsinə səbəb olur, onlarda yazı sa­vadı formalaşdırır. Aktiv yazı üsulları aşağıda qeyd edilənlərə gö­rə əhəmiyyət kəsb edir:

• 
  Aktiv yazı şagirdlərin fənlər üzrə düşünmə qabiliyyətlərini də­qiqləşdirməyə imkan yaradır;
  
• 
  Şagirdləri öz yazılarına məsuliyyətlə yanaşmağa vadar edir;
  
• 
  Fəal yazı şagirdləri öz ideyalarını düzgün ifadə etmək istiq­a­mə­tində hazırlaşdırır;
  
• 
  Gəldikləri nəticələri başqalarına çatdırmaq imkanı verir;
  
• 
  Öyrəndiyi problemlə əlaqədar şəxsi hiss və rəyini ifadə et­mə­­yə imkan verir.
  

Fəal yazı vasitəsilə müəllim şagirdlərin (və ya qrupların) an­la­yış, elmi ideyalar və s. haqqında düzgün və ya düzgün olmayan mə­lu­­mata malik olub-olmadığını müəyyənləşdirmək imkanı əldə edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda göstərilənlərə qruplar tərə­fin­dən təqdimatın gedişi zamanı diqqət yetirilməlidir.