Chaqaloqlik va go‘daklik davrining psixologik xususiyatlari

Chaqaloqlik va go‘daklik davrining psixologik xususiyatlari	Ilmiy rahbar: p.f.n, dots.v.v.b, Yuldasheva S.	Isoqov Bobur Axmurot o‘g‘li	3.02 – MBT o‘zbek

CHAQALOQLIK VА GO‘DAKLIK DAVRINING

PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI

2.1. Chaqaloqlik davrining psixologik xususiyatlari

Bolaning chaqaloqlik davri jismoniy jihatdan juda tez rivojlanish

davridir. Odatda odam ning yoshi tug‘ilgan kunidan boshlab

hisoblanadi. Lekin aslida odamning dunyoga kelishi, rivojlanishi

tug‘ilmasdan ilgarigi, ya’ni ona qomidagi davridan boshlanadi. Bola

onaning qomidaligi davrida, ya’ni to ‘qqiz oy mobaynida juda tez va

juda murakkab taraqqiyot davrini boshidan kechiradi, uning keyingi

rivojlanishi ona qomidagi taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liqdir.

Shuning uchun bolaning tug‘ilgunga qadar bo‘lgan taraqqiyotiga

ham diqqat-e’tibor bilan qarash lozim, chunki tug‘ilgunga qadar

ham bolaga tashqi muhit ta’sir qiladi. Lekin bu ta’sir faqat ona

orqali, onaning organizmi orqali bo‘ladi. Homiladorlik davrining

har jihatdan normal o‘tishi bolaning ona qomidagi normal taraqqiyoti

va har jihatdan to ‘kis boiishini ta’minlaydi.

Bolaning tug‘ilgandan keyin bir yoshgacha davri nisbatan kam

harakat va “nutqsiz” taraqqiyot davridir. Bu davrda bolaning o ‘sishi

va taraqqiyoti tor — oila va yasli doirasida kechadi. Ammo shunday

boisa ham bu davr har jihatdan juda tez rivojlanish davridir. Bu

davrda bola deyarli faqat ona suti bilangina ovqatlanadi, u hali gapira

olmaydi va mustaqil harakat qila olmaydi. Bu davrda bola ojiz boiib,

kattalaming doimiy va to‘g‘ri parvarish qiUshlariga muhtoj boiadi.

Yangi tug‘ilgan va bir yoshgacha boigan bolalaming tashqi

qiyofalari katta odamlaming tashqi qiyofalaridan ancha farq qiladi.

Yangi tugilgan bolaning boshi gavdasiga nisbatari juda ham katta

(gavdasining to‘rtdan bir qismiga barobar), bo‘yin deyarli yo‘q

darajada qisqa, gavdasi uzun, oyoq-qo‘llari gavdasiga nisbatan qisqa

boiadi. Katta yoshli odamning boshi gavdasining sakkizdan bir qismiga

to ‘g‘ri keladi.

Bundan tashqari chaqaloq bolaning yuzi juda kichkina boiadi,

chunki yuqorigi va pastki jag ‘lari hali ishlamaganligi tufayli

rivojlanmagan bo‘ladi. Chaqaloq bolalar ichki oiganlarining holati

va faoliyati ham katta odamlamikidan anchagina farq qiladi. Masalan,

o ‘pkadagi havo kiradigan mayda pufakchalarning soni miqdor

jihatdan katta odamlamiki bilan barobar bo‘lsa hani, ular juda mayda

boiadi (katta odamlamikiga nisbatan uch barobar kichik boiadi).

Shuning uchun chaqaloq bolalar katta odamlarga nisbatan uch

barobar tez nafas oladilar. Chaqaloq bola bir minutda 50-60 marta

nafas olsa, katta yoshdagi odam xuddi shu vaqt ichida 14-16 marta

nafas oladi. Chaqaloq bola jismoniy jihatdan juda tez o‘sayotganligi

tufayli sof havoga ayniqsa muhtoj boiadi. Ilk yoshdagi bolalaming

taraqqiyotida, buni albatta hisobga olish zarur.

Agar chaqaloq bola o‘ringa o ‘ng‘ay holatda yotqizilmasa, siqib

yo‘rgaklansa va ochiq havoga olib chiqilmasa, uning nafas olishida

qo‘shimcha qiyinchilik vujudga keladi.

Chaqaloq bolaning yuragi katta odamning yuragiga nisbatan

anchagina tez uradi. Masalan, katta odamning yuragi bir minutda

o‘rtacha 70-75 marta ursa, chaqaloq bolaning yuragi 120 va undan

ortiq marta uradi. Buning asosiy sababi chaqaloq bolalar yuragining

har bir qisqarishida bosib chiqaigan qon hajmining (miqdorining)

ozligi, yurak muskullarining hali zaifligi bilan bogiiq. Bundan

tashqari, chaqaloq bolalar yuragining nisbatan tez urishi ular

oiganizmida modda almashishjarayonining intensivligi, jadalligi bilan

ham bogiiqdir.

Chaqaloq bolalarda badanning haroratini idora qilish hali yaxshi

rivojlanmagan b o ia d i. Chaqaloq bolalarda tanasining vazniga

qaraganda terisining umumiy sathi (yuzasi) nisbatan katta hamda

terisi katta odamlar terisiga qaraganda ancha yupqa boiadi. Shu sababli

ular normal taraqqiyot uchun kerakli haroratni yo‘qotib sovqotishi

mumkin. Bolaning ortiqcha harakatlari ham, ovqat yeyishi ham

temperaturasiga ta ’sir qiladi. Shu sababli chaqaloq bolalarni

tarbiyalashda rejimning ahamiyati nihoyatda kattadir. Chaqaloq

bolalami hamisha o‘z vaqtida ovqatlantirish, uxlatish va o‘z vaqtida u

bilan shug‘ullanish (gaplashish, o‘ynatish) kerak.

Chaqaloq bolalaming ovqat hazm qilish a’zolari ham o ‘ziga xos

xususiyatga ega. Ulaming oshqozonlari hali juda kichkina, oshqozon

va ichak muskullari rivojlanmagan, juda zaif bo‘ladi. Shuning uchun

bu yoshdagi bolalaming eng yaxshi ovqati ona sutidir. Bolalar katta

odamlaiga nisbatan tez-tez ovqatlantiriladi. Buning sababi ravshan.

Agar katta odamlaiga ovqat sarf qilgan quwatlaririi tiklash maqsadida

kerak b o isa, bolalar uchun esa ovqat sarf qilgan quw atlarini

tiklashdan tashqari o ‘sishlari uchun ham kerak. Bolaning oiganizmi

to‘xtovsiz o ‘sadi, buning uchun esa juda ko‘p ozuqa moddalar kerak

boiadi. Ozuqa moddalami bola ovqat orqali oladi. Shu sababli bolaning

jismoniy jihatdan normal o ‘sishida o ‘z vaqtida ovqatlanishi va

ovqatning sifati juda katta ahamiyatga ega.

Normal tugilgan bolaning o‘rtacha vazni 2800-3500 g, bo‘yi

45-52 santimetr boiadi, bir yil davomida uning vazni va bo‘yi ayniqsa

sezilarli o‘zgaradi. Normal o ‘sib ulg‘ayayotgan bola yarim yoshga

eytganida uning vazni ikki barobar, bir yoshga yetganida esa uch

barobar ortadi. Bolaning vazni dastlabki oylarda, ayniqsa, bir-uch

oyligida tez ortadi. Keyinroq borib vaznning ortishi birmuncha

sekinlashib boradi va bir yoshga toigach, bolaning vazni 9 kg ga

yetadi.

Tarbiyachi bolalarning um um iy psixik taraqqiyotlari va

psixologik sifatlarini turli faoliyatlar jarayonida o ‘rganib, ular

haqida to ia maiumotlarga ega b o ia olmaydi. T o ia maiumotga ega

b o iish uchun tarbiyachi bolaning uy sharoitida, hulq-atvori va

xatti-harakatlariga doir m aium otlardan ham xabardor b o iish i

shart. Tarbiyachi har bir bolaning fei-atvori va xatti-harakatlariga

doir kuzatgan faktlarni yozma ravishda qayd qilib borishi va har

bir bolaga maktabga chiqish oldidan t o i a psixologik-pedagogik

xarakteristika tuzishi lQzim.

Bir yoshga toigunga qadar bolaning bo‘yi ham juda tez o‘sadi.

Xuddi vazni kabi bolaning bo‘yi ham dastlabki oylarida ayniqsa tez

o‘sadi. Keyin bo‘yining o‘sishi ham ancha sekinlashadi. Agar bola

bir yoshga toiguncha taxminan 25 sm ga o‘ssa, keyingi ikki yil ichida

faqat 18 sm ga o‘sadi.

Yangi tug ilg an bolaning suyaklari, ya’ni skeleti hali katta

odamlamiki singari qattiq va mustahkam boim aydi. Chaqaloq

bolaning skeleti deyarli yumshoq tog‘aydan iborat boiadi. Keyingi

taraqqiyot davrida, ya’ni bir yoshga to ig u n ch a uning skeleti

suyakka aylana boshlaydi. Agar bola chaqaloqlik davrida noto‘g‘ri

parvarish qilinsa, uning skeletidagi turli qismlar noto‘g‘ri o ‘sib,

biror yeri qiyshiq b o iib qolishi mumkin. Ko‘pchlik hollarda

bolaning n o to ‘g‘ri o ‘sishi, noto‘g‘ri yotishi natijasida um urtqa

suyagi qiyshayib qolishi mumkin, chunki umurtqa suyagi juda

elastik (egiluvchan) b oiadi.

So‘nggi yillarda bolalar organizmining noto‘g‘ri parvarishi bilan

b o g iiq b o ig a n skolioz kasalligi haqida ko‘p gapirilm oqda.

Darhaqiqat, bolalarda paydo boigan skolioz (umurtqa suyagining

qiyshayib qolishi) kasalligi ko‘pchilik hoUarda bolalar gavdasining

normal o‘sishiga ota-onalar va taibiyachilaming befarq munosabatda

boiishlari tufayli yuzaga keladi. Skolioz (bukir) kasalligi juda og‘ir

majruhlUcdir. Skolioz asosan Ucki yo‘1 bUan paydo boiadi. Ulardan

birinchisi tug‘ma skoUoz bo‘lsa, Uckinchisi individual hayot davomida

orttirilgan skoliozdir. Biz asosan ana shu individual hayot davomida

boiadigan skoUozning oldini oUshimiz, ya’ni uning paydo bo-Ushiga

y o i qo‘ymasligimiz kerak. Skolioz kasalligi dastawal mutlaqo

bilinmaydi va juda sekinlik bUan rivojlanadi, vaqt o‘tishi bUan u

ko‘zga tashlana boshlaydi.

Skolioz kasalligi qiyin davolanadi. Uni davolashda ortoped-

vrachlar juda ko‘p qiyinchUiklaiga duch keladilar. SkoUoz kasaUigi

o‘g‘U bolalarda ham, qiz bolalarda ham uchraydi. Qiz bolalaming

muskul va skeletlari o‘g‘U bolalaiga nisbatan zaifroq bo‘lganUgi tufayli

ular skolioz kasaUigiga moyUroq boiadilar. Bolalarda uchraydigan

skolioz kasalUgi muskul va skeletlaming tez o ‘sishi va ushbu o‘sish

davrida bolalaming noto‘g‘ri o‘tirishlari va yotishlari tufayli vujudga

keladi. Skolioz kasaUigiga uchragan bola o‘ta nogiron qiyofaga kirib

qoladi.

Skolioz kasaUigiga uchramaslik uchun bola yotadigan to‘shak tekis,

boshiga qo‘yUadigan yostiq ham ortiqcha baland boimasligi кегак.

Bola yurishni o ‘iganayotganda goh o‘ng, goh chap qoiidan ushlab

unga yordam berish lozim. Ana shu kabUarga rioya qUgandagina bolani

skoUoz (bukir) kasaUigidan saqlab qolish mumkin.

2.2. Go'daklik davrining psixologik xususiyatlari

Go‘dak bolalar jismoniy bilan birga psixik jihatdan ham juda tez

rivojlanadilar. Chaqaloq bolalar psixikasining rivojlanishi, birinchidan,

analizatorlaming takomillashuvi bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchidan,

mustaqil harakatlarining sishi bilan bog‘liqdir. Analizatorlaming tez

takomillashuvi natijasida bola uch oylik bo‘lgandan so‘ng unda dastlabki

shartli reflekslar yuzaga kela boshlaydi. Demak, ana shu davrdan boshlab

bola psixikasi tez rivojlanish yo‘liga kiradi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek,

dastawal bolada harakat analizatorlari bilan bogiiq, undan so‘ng

eshitish va ko‘rish analizatorlari bilan bogiiq boigan shartli reflekslar

yuzaga keladi. Ana shu tariqa barcha analizatorlaiga nisbatan har xil

murakkablikda shartli reflekslar tobora ko‘plab yuzaga kela boradi. Shartli

reflekslaming yuzaga kelishi bola psixikasining rivojlanishi uchun

moddiy zamin boiadi.

Keyinchalik, ya’ni ikki-uch oylik bolalarda analizatorlar

fao liy atin in g tak o m illash u v i n atijasid a t a ’sir qilayotgan

qo‘zg‘atuvchilami farqlash qobiliyati yuzaga kela boshlaydi. Dastawal

turli ovozlami, so‘ngra ayrim yorqin ranglami, ta’mlami, farqlay

boshlaydi. Nihoyat, uch oylik bola atrofidagi juda ko‘p narsalardan

odamni farqlaydigan va odamga nisbatan qandaydirboshqacha reaksiya

qiladigan bo‘ladi. Uch oylik bola oldiga kelgan odamga tiqilib, emotsional

munosabatda b o ia boshlaydi. U odamga uzoq vaqt tikilib qaraydi,

Lablarini harakatlantirib, tilini aylantirib, gyo odamning nutqiga

taqlid qilmoqchi boiadi. Ana shu davrdan boshlab bolalar bilan imkoni

boricha mehribonlik ohangida gaplashib turish kerak. Ana shunday

munosabatlar natijasida bolada qandaydir aktivlik, kattalaiga talpinish

reaksiyasi yuzaga keladi. Psixologlar bolalarda kattalar bilan bo‘lgan

munosabatdan yuzaga keladigan emotsional reaktsiyalami jonlanisb

kompleksi deb ataganlar. Bu kompleksda bola uning bilan munosabatda

boiayotgan odamga muloyim tikilib, jilmayadi, q o i va oyoqlari bilan

talpinib qandaydir ovoz chiqaradi. Bolada qandaydir kuchli mamnunlik

hissi yuzaga keladi. Lekin shuni unutmaslik kerakki, agar bolalar

bilan keragidan ortiq darajada munosabatda boiib, ularda jonlanish

kompleksini yuzaga keltira berilsa, ular kattalaiga o‘iganib qoladilar

va o‘yinchoqlaiga qaramay qo‘yadilar.

Go‘dak bola yoshiga to‘lguncha juda ko‘p harakatlami o‘zlashtirib

oladi. Bolaning qiladigan turli-tuman harakatlari orasida qo‘l

harakatlari psixik taraqqiyot uchun muhim bo‘lgan harakatlardir.

To‘rt oylik bola narsalaiga qo‘l cho‘zadigan bo‘ladi, ammo u hali

o‘zining q o i harakatlarini idora qila olmaydi. Bola besh oylik bo‘lgach,

narsalarni ushlab, uni paypaslab, timirskilab ko‘radigan boiadi.

Bolaning q o i harakatlari atrofidagi narsalarni bilish quroliga

aylanadi, chunki u narsalami paypaslab, timirskilab ko‘rish orqali

ulaming ayrim xususiyatlarini bilib oladi.

Bolaning psixik taraqqiyotida murakkab harakatlarni egallab

borishi juda katta rol o‘ynaydi. Bola olti oylik boigach, mustaqil

o‘tira oladigan boiadi. Bola o ‘tira boshlagandan so‘ng uning nazar

doirasi kengayib, unda yangidan-yangi taassurotlar paydo boiadi.

Bola ko‘z o ‘ngida yangi taassurotlaming paydo boiishi idrok,

diqqat, xotira kabi psixik jarayonlaming rivojlanishiga katta yordam

beradi. Bola sakkiz oylik boigach yana bir murakkab boigan

harakatni, yani emaklashni boshlaydi. Bola psixikasining

rivojlanishida bu yangi harakatning ahamiyati kattadir. Emaklay

boshlagach, bolaning atrofidagi narsalar bilan munosabatda boiish

imkoniyati kengayadi. Natijada mustaqil harakat qilib, yangidan-

yangi narsalami taniy boshlaydi. Bolani hamma narsa qizitiradi. U

bir narsani olib ikkinchi narsaga urib taqillatadi va chiqayotgan

ovozga quloq soladi. Odatda bu yoshdagi bolalar biror narsaning

qopqogini ochib yopishni yoqtiradilar. Bunday harakatlar bolaning

q o i muskullarini mustahkamlaydi va narsalaming turli xossalarini

bilib olishga yordam beradi.

Og‘ir kasallikka uchramay, jismoniy jihatdan sogiom o‘sgan

bola 9-10 oylik boiganda yura boshlaydi. Bolaning mustaqil tarzda

yura boshlashi uning hayotida nihoyat katta hodisadir. Bola yura

boshlagandan so‘ng uning psixik taraqqiyoti uchun juda katta

imkoniyatlar yuzaga keladi. Yura boshlagan bolaning faolligi kun

sayin ortib, erkin harakat qilish doirasi kengayadi. Bemalol yura

oladigan bola tor uy doirasidan tashqariga chiqish inkonoyatiga ega

boiadi. Bu esa idrok doirasini kengaytirib mazmundor bo‘lishiga

yordam beradi.

Olti-yetti oylik bolalarda taqlid qilish harakatlari paydo boia

boshlaydi. Bola psixikasining taraqqiyotida taqlidning roli juda kattadir.

Bola juda ko‘p harakatlami va nutqni asosan taqlid qilish orqali

egallaydi. Bolani besh-olti oylikdan boshlab nutqni tushunishga

o‘igata boshlash lozim. Buning uchun bolaga o ‘yinchoq yoki biron

narsani bir necha marta nomini aytib ko‘rsatish kerak. Keyinchalik

bolaga ba’zi narsalaming nomi aytilganda, u ko‘zlari bilan shu

narsani qidirib topadigan boiadi. Bu narsa bolaning kattalar nutqini

tushuna boshlaganidan darak beradi. Bola nutqni ozmi-ko‘pmi

tushuna boshlaganidan so‘ng unga faqat narsalaming nomi emas,

balki ayrim sodda harakatlaming nomlarini o ‘rgata boshlash lozim.

Harakatning nomini og‘zaki takrorlab ayni vaqtda shu harakatning

bajarilishini ham bir necha marta ko‘rsatilsa, bola harakatning

nomini eshitishi bilan uni bajarisliga o ‘rganadi. Masalan, chapak-

chapak, deb takrorlab turib chapak chalinsa bola shu so‘z aytilishi

bilan chapak chaladigan, yosh bolaga “assalom alaykum”, deb

ta’zim qilib ko‘rsatilsa, bola shu so‘zni eshitishi bilan ta’zim

qiladigan boiadi.

Bola ayrim so‘zlarga tushuna boshlagach, kattalar bilan ko‘proq

aloqada boiishni xohlaydi. Ana shundan foydalanib, bola bilan

imkoni boricha ko‘proq munosabatda boiishga, uning nutqini

o‘stirishga harakat qilish lozim. Buning eng oson y o ii bola bilan

mashg‘ul boigan paytda unga eng sodda so‘z elementlarini to‘g‘ri

ayta bilishni o ‘rgatishdir. Chunonchi, kuchukning rasmini ko‘rsatib

“mana, vov-vov”, mushukning rasmini ko‘rsatib, “mana, miyov-

miyov”, xo‘roz yoki tovuqning rasmini ko‘rsatib, “mana ku-ku”

deyish kerak. Bunda bolalar “vov-vov”, “miyov-miyov”, “kuk-

ku” kabi so‘z elementlarini ravon talatTuz qilishga o‘rganadilar.

Bundan tashqari 9-10 oylik bolalarga o ‘z tana a’zolarining

nomlarini ham o ‘rgata boshlash kerak. Bolaga — “mana bumi”,

“mana og‘zi”, “mana ko‘zi”, “mana qoshi”, “mana q o ii” deb

bir necha marta takrorlab ko‘rsatilgandan keyin, bola o ‘z

a’zolarining nomini aytish bilan ularni birin-ketin ko‘rsatadigan

b o iad i. Keyinchalik bolalarda ana shunday sodda so‘zlarni

umumlashtirish qobiliyatini ham o‘stirish kerak. Bolaga “oyingning

ko‘zi qani” , “qo‘g‘irchoqning burni qani”, “akangning q o ii

qani?” kabi savollar berilsa, bola a’zolarni to‘g‘ri ko‘rsatishga

o ‘rganadi. Bola dastlabki paytlarda tilga tushuna boshlashi katta

odamlaming talaffuz intonatsiyalari va bolaga ko‘rsatib qiladigan

ishora harakatlariga bogiiq boiadi. Shuning uchun hali yoshiga

toim agan bolalar har bir so‘zni shu so‘z orqali ifodalangan

konkret narsalar bilan b ogiay olmaydilar. Boshqacha qilib

aytganda, yoshiga etmagan bolalarda ayrim so‘zlarni tushunish

hali ikkinchi signal darajasiga (ya’ni signalning signali darajasiga)

ko‘tarilgan emas. Bu degan so‘z shuki, hali yoshiga etmagan

bolalar so‘zlarni shu so‘zlar orqali ifodalangan narsalar bilan

assotsiativ tarzda bogiash orqali emas, balki intonasiya va imo-

ishora, harakatlar orqali tushunadilar. Bolalar nutqining o ‘sishi

ular idroki, xotirasi, tafakkuri, xayoli va irodasi kabi yuksak psixik

jarayonlarning rivojlanishiga yordam beradi. Shunday qilib, ilk

yoshdagi bolaning psixikasi uning aktiv faoliyati, turli-tuman

harakatlari, o‘z atrofidagi narsalami ko‘proq bilib olishi jarayonida

rivojlanar ekan, uning erkin harakatlari uchun qulay sharoit

yaratish zarur. Bola harakatlarini cheklash esa psixikasining normal

rivojlanishiga m aium darajada zarar etkazadi. Shu sababli bolani

harakat qilishga imkon bermaydigan holatga solib qo‘ymaslik —

uni haddan tashqari qattiq siqib yo‘rgaklamaslik, uzoq vaqt

yo‘igaklangan holda qoldirmaslik kerak. Bir yoshga toigan davrdan

boshlab bolalarga ayrim gigienik odatlami singdirib borish kerak.

Odat qanchalik yoshlikdan boshlab singdirilsa, u shunchalik

mustahkam, ya’ni odamning qalbiga shunchalik chuqur joylashadi.

Bolalarga dastawal ozodalik odatlarini singdirib boorish kerak.

Buning uchun ovqatlantirishdan oldin, bolaning oldiga fartukcha

yoki sochiqcha tutub qo‘yish va ovqatni qoshiqda oz-ozdan olish

кегак. Agar ovqat bolaning o g iz atroflariga surkalib tegib ketsa,

shu zahotiyoq artib turish kerak. Ana shulaming hammasi so‘z

bilan ifodalab bajarilsa, bola zehn solib turadi va tez orada shunga

odatlanib qoladi. Keyinchalik ovqatlanishdan oldin fartukcha yo

sochiq tutmasangiz, bolaning o ‘zi talab qiladigan boiadi.

2. Chaqaloqlik davriila psixologik rivojlanish xususiyatlari sensor

va peritseptiv bamda kognitiv rivojiaiiish predmetlar bUan o‘ynash
his-tuyg‘unmg o‘sishi yoki jonlanish kompleksi
Chaqaloq tug'ilgandayoq amalda qo‘llashga tayyor bo'lgan sensor va
harakat malaka instinktlariga ega bo‘ladi, bu uning oliimga moslashib
olib o‘z rivqjlanishida tezgina o‘sib ketishga yordam beradi. Chaqaloqda
lug‘ilganidan boshlab, masalan, ko‘pgina murakkkab harakatlar, asosan
organizrnni yetilish jiarayonida genctik berilgan dastur asosida,
shuningdek, reflektor, ya’ni bu haiakatlar dasturi kaliti sifatida
kodlangan o‘ziga xos ichki va tashqi rag‘batlar ta’sirida hayotining
birinchi soatlaridan keyin maxsus tayyorgarliksiz, darhol yuzaga keladi.
Go‘daklik davri inson hayotidagi organik ehtiyqjlaimi (kislorodga,
ovqatga. issiq yoki sovaqqa) qondirishga nisbatan yo‘naltirilgan
xatti￾harakatlaming tug‘ma, instinktiv shaldlari sof holda kuzatiladigan
yagona <3avr hisoblanadi. Insonga xos bo‘lgan xatti-haralcatlami va yangi
tajribalami egallash uchun beqiyos iinkoniyatlaming borligi go‘dak
yoshidagi bolalaraing asosiy xususiyatlaridandir. Organik ehtiyojlaraing
yetarli darajada qondirib borilishi, to‘g‘ri tashkil etilgan lam tartibi, rejim
va to‘g‘ri tarbiya natijasida bola psixik rivojlanishi uchun asos
bo‘ladigan taassurotlarga ega bo‘lishiga harakatga, muloqotga, nisbatan
yangi turdagi ehtiyojlar turkumi yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Bola
tug‘ilishining birinchi haftasidanoq, uning ko‘rish va eshitish sezgilari
jadal sur’atda rivojlanadi.
Tug'ruqxonaJarda bolalar hayotlariai birinchi kunidayoq kunduzgi
yorug‘lik tushib turgan deraza taraiiga yuzi bilan instinktiv buriladi.
O'tkazilgan tadqiqotlariian aniqlandiki, tug‘ilganiga bir yarim sutka
bo‘lgan bola miyasida ko‘ruv organiga rangli qo‘zg‘atuvchilar ta’siriga
javob potensiallarini ko‘rish mumkin. Bu vaqtga kelib miyada shartli
reflekskir shakllanishi joizaga keladi.
Hid bilish eng muhim sezgi organi sifatida u tug‘ilgandan keyin
darhol ishlay boshlaydi. Shunday o‘ziga xoslikka oddiy ko‘rish, harakat
va eshitish haiB ega. Bola hayotining boshlang‘ich ikld oyida og‘zini
chetiga qandaydir predinet bilan teginganda, bunga javoban reflektor
o'girilisli qobiliyatini namoyon etadi, barmoqlari ustiga tegilsa, ulami
cjattiq siqib oladi, qo‘llari, oyoqlari, boshi bilan umumiy
koordinatlashmagan harakatlami anialga oshiradi. Unda yana
harakatlanayotgan ob’ekflami ko‘zi bilan kuzatish, ular tomoniga boshini
o'girish qobiliyati ham mavjud.

4. Go‘dak va muloqot, go‘dakIik davrida nutqning viijudga kelishi,

kognitiv va perlseptiv jarayonlarni rivojlanisbi uchun
shart-sharoiitlar
Sez}^ o’z mohiyati jihatidan birmuncha sodda psi>ak jarayon (aks
ettirish jarayoni) bo’lisliiga qaramay, barcha bilimlarmizning asosiy
manbaidir. Narsa va hodisalaming ayrim belgilarini, xususiyatlarini aks
ettirishdm iborat bo’lgan sezish prctsessining fiziologik mohiyati mashhiu fiziolog I.M Sechenov va I.P.Pavlovlaming analizatorlat
liaqidag] ta’limotlarida atroflicha ochib berilgan. Akademik I.P.Pavlov
organizrtming hissiy aks ettirish apparatlarini analizatorlar deb ataydi.
Mana shuning uchun bar bir sezgi organi analizatorlaming barcha
qisralarini o’z ichiga oladi. Ma’lumki, akademik I.P.Pavlov ta’limotiga
ko’ra, bar bir analizator asosan uch qismidan iborat.
1) Tashqi ta’sirlarni qabul qilib oluvchi periferik qism (buni odatda
retseptor deb yurgiziladi); 2) taassuirotni markazga olib boruvchi
(afferent) va markazdan tegishli javob reaksiyasini olib qaytuvchi
(efferent) nerv tolalari; 3) analizatorcing orqa yoki bosh miyadagi
markaziy qismi.
Sezgi mana shu qistnlaming yaxshi va ravon ishlashiga bog’liqdir.
Analizatorlaming bironta qismi ishdan chiqsa, sezish bo’lmaydi. Demak,
sezishnitig fiziologik asosida analizatorlar ishidan iborat bo’lgan
organizinning reflector faoliyati yotadi.
Analizatorlaming asosiy vazifasi organizmga ta’sir etayotgan turli
qo’zg’ovchilami ayrim bo’laklarga ajtatishdan, ya’ni analiz qilishdan
iboratdb'. Shuning uchum ham sezgi organlari analizatorlar deb ataladi.
Sezgi va idrok rivojlanishi boshqa, tobora qiyinroq bo’lgan bilish
jjirayonlarining (xotira, hayol, tafakkur) paydo bo’lishi uchim zamin
yaratadi Rivojlantirilgan sensorika zamonaviy odamning amaliy
faoliyati takomillashuviriing asosidir.
Sensor tariya haqidagi sobiq sovet psbcologlarining fikri g’arb
Dlimlari qarashlarining psixologik asoslaridan prinsipial tarzda farq
(|iladi.
Har ikki tomon nuqtai nazarlari, awalambor, bola sezgisi va idroki
livojlanishini harakatlantiruvchi sabablarini va uning bu jarayonda
lurbiyaviy rolini tushimtirishda farqlanadi. Ko’pgina g’arb psixologlari
sensor jarayonlar go’yoki bolada tay^/or holda tug’ulganda mavjud
bo’ladi. Sensor tarbiyaning maqsadi - bu jarayonlami rnashq qildirish
ilcb hisoblaydi.
Rus psixologlarining nuqtai nazailari bo’yicha rivojlanish yangi,
bolada ilgari bo’lmagan sensor jarayonlami shakllantirishdir. Albatta,
niializatorlaming takomjllashuvi(eshitish, ko’rish, teri tiiyush, hid bilish
VII b.) s<3zgi va idrok rivojlanishining zarur shartlaridan va uning rolini
Hid etisli mumkin emas. Lekin bu faqat sensor rivojlariishning organik
imkoniyati, sharti, biroq, bulaming barchasi sezgi tajribasini egallamay
(iiiib sodir bo’lmaydi. Tafakkur, nutq, seasor tajriba ortishi natijasidir. Seiasor etaion bo’lib musiqiy tovushlar (do, re, mi,...), ona tilining
tovushlar tizimi, geometrik figura, гап|'Даг va boshqalar xizmat qiladi.
Sensor namunabmi o’lchov tizimi tarzicla egallash idrokni sifat jihatidan
o’zgartiradi.
Bola hayotining dastlabki l-yilid£i idrok rivojlanishi yo’li ancha
mmakkabdir. Bu davr mobaynida juda ko’p o’zgarisbJar ro’y beradi,
birinchi o’rinda bu o’zgarishlar sezgirlik sohasida sodir bo’ladigan
rivojlanishga taalluqlidir.
Butun bog’cha yosh davri mobaynida ko’p sezgirligining o’tkirligi
ortadi. Shuningdek, ko’z o’tkirligi darajasi faoliyat sharoitiga bog’liqligi
ham aniqlangan - o’ria vaziyatida tadqiqot o’tkazilganda ko’zrmg
o’tkirligi sezilarii darajaBog’cha yosh davrida ranglami farqladida ham anclia os’ish
kuzatilaii; aniqvatrniqligi ortadi.
Z.M.Istortinaning tadqiqotlari bola hayotining ikkinchi yilida
ixtiyorsiz tarzda to’rtda asosiy ranglanii farqlaydi; qizil, sariq, yashil,
ko’k. Oj aliq ranglami (Jifferensirovka (jilishda, ya’ni qovoq rang, havo
rang va siyoh ranglami ajratishda biroz qiynaladi.
Eshitish sezgirligi ham bog’cha yoshidagilarda o’ziga xos tarzdagi
xususiyatlarga ega. Tadqiqotlaming ko’rsatishicha, eshitishning nozikligi
13 yoshgacha bo’lgan bolalarda kattiilamikiga nisbatan ancha past
bo’ladi va bu yosh ortish i bilan o’sib boradi.
5. Go‘daklik davrining diagnostikasini o*ziga xosligi
Shaxsni psixologik o‘rganishda eksperimental metodikalar
majmui qo‘llaniladi (S.Ya.Rubinshteyn (1970); B.V.Zeygamik (1976);
V.M.Blcyxer (1976); E.T.Sokolova (1980); L.F.Burlachuk,
S.M.Morozov (1989). Lekin bolalar taraqqiyotini psixologik diagnostika
qilish metodlariga bag‘ishlangan amaliy tavsiyalar juda kam.
(I.A.Sikorskiy, 1901; E.Klapared 1911; K.N.Komilov, 1921; I.V.Kruk,
1983; A.S.Spivakovskaya, 1988). Pedagogika universitetlari va
institutlfiri talabalari uohun pedagogik faoliyat amaliyotida qo‘llash
mumkin bo‘lgan aniq psixologik meto^ami beradigan o‘quv
qo‘llanmalar yo‘q. Psixologiya bo'yicha mavjud o‘quv qo‘llanmalar esa
talabalarai bolalami psixologik o‘rganish metod va metodikalar bilan
juda ОЙ darajada tanishtiradi. (V.S.Muxina, 1985; M.V.Gamezo,
I.A.Doniashenko, 1986).
Ilk bolalik davrining psixodiagnostikasi turli yosh davrlarida bola
rivojlanishini baholash imkonini beradigan uning psixik taraqqiyot me'yorlEiriga mos yoki mos emasligirii aniqlash, mavjud me'yordan
chetga chiqishlarini aniqlash, uni tuzatishning individual choralarini
rejalashtirish va oldini olish bo‘yicha vositalar va metcdlar majmuidan
iborat.
Turli yosh davridagi bolalar guruhini tekshirishda psixodiagnostika
metodikalari o‘z xususiyatlariga ega. Masalan, chaqaloqlik davridagi
bolalami tekshirishda sensomotor harakEitlami o‘rganishga mo‘ljallangan
metodlar qo‘llaniladi; boshini ushiab turishi, predmetlami ushlashi,
o‘tirishi, qayrilib qarashi, predmetning orqasidan ko‘z bilan qarashi va
boshqaUff. (A.Anastazi, 1982). 3 yoshdan 6 yoshgacha l*o‘lgan bolalarni
tekshirishda sodda haiakatlami og‘zaki qo‘Ilanma]ami bajarishga
qaratilgan topshiriqlar beriladi. Qalam va qog‘oz, plastilin va boshqa
o‘quv vositalari qo‘llariiladigan topshijiqlar bola katta bo‘lgan sayin
qiyinlashtirib boriladi.

Foydanilgan adabiyotlar

BOLALAR PSIXOLOGIYASIVA PSIXODIAGNOSTIKAS

(1) Z.T.NISHANOVA,

(2) G.FLALIMOVA,

(3) A.G‘.TURG‘UNBOEVA
(4) M.X.ASRANBOEVA
Bolalar psixologiyasi va u o'qitish metodikasi.
(5) Z.Nishonova.
(6) G.Alimova

Katalog: books -> kollej va otm darsliklari -> psixologiya

kollej va otm darsliklari -> R. O. Oripov, n X. Xalilov

kollej va otm darsliklari -> 0 ‘zbekist0n sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent tibbiyot akademiyasi m. Kariyev, R. Alimov

kollej va otm darsliklari -> O liy V a 0 ‘rta m a X su s ta’l im va z ir L ig I j  r a y e V Z. M. Zam o nav iy d a V la t is h y u r it is h n a z a r iy a si

kollej va otm darsliklari -> Odam fiziologiyasi

kollej va otm darsliklari -> 0 ‘zbekist0n respublikas1 oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi 0 ‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

psixologiya -> F. I. Xaydarov, N. I. Xalilova

psixologiya -> Z. n ish a n o V a, Z. Q u r b o n o V a, S. A b d ie V psixodiagnostika va eksperemental