Chingizxon Reja: Kirish

Chingizxon


Reja:
Kirish

1. 
   Chingizxon hayoti
   
2. 
   Chingizxon davrida moʻgʻul davlatining tashkil topishi
   
3. 
   Chingizxon buyuk sarkarda
   

Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
Kirish
“Moʻgʻullarning maxfiy tarixi” asarida aytilishicha, Chingizxonning ajdodi Boʻrte Chino bo‘lib, u Goa Maral bilan qarindosh bo‘lib, Burxon Xaldun tog‘i yaqinidagi Xenteyda (markaziy-sharqiy Mo‘g‘uliston) istiqomat qilgan. Rashiduddinning yozishicha, bu voqea VIII asr o‘rtalarida sodir bo‘lgan. Boʻrte Chinodan 2-9 avlodda Bata Sagʻaan, Tamachi, Qorachar, Uujim Buural, Sali Xajau, Yeke Nyuden, Sim Sochi, Xarchu tugʻilgan.
Borjigiday Mergen 10-avlodda tugʻilgan, u Moʻgʻuljin goaga uylangan. Ulardan 11-avlodda shajara Torokoljin bahodir tomonidan davom ettirilib, u Borochin goaga uylangan, ulardan Dobun Mergen va Duva Soxor tugʻilgan. Dobun Mergenning xotini Alan goa boʻlib, uning uch xotinidan biri Bargujin goadan Xorilarday Mergendan tugʻilgan qizi edi. Shu yoʻsinda Chingizxonning onasi Buryat Moʻgʻul tarmogʻidan biri boʻlgan xoʻri tumatlardan boʻlgan.
XII asr oxiri – XIII asr boshlariga kelganda bir-biriga raqib boʻlgan moʻgʻullar, tatarlar, naymanlar, kerayitlar, merkitlar va boshqa qabilalar oʻrtasidagi sinfiy va siyosiy kurashlar natijasida koʻchmanchi feodal oqsuyaklar manfaatini himoya qiladigan davlatning vujudga kelish jarayoni kuchaymoqda edi. Mirzo Ulugʻbekning „Toʻrt ulus tarixi“ kitobida koʻrsatilishicha, moʻgʻul shoʻbasi 9 nafar boʻlib, dastlabkisi Moʻgʻulxon, oxirgisi Elixondir. Tatarlar esa 8 shu’baga boʻlinib, avvali Tatarxon boʻlib, tatar maliklarining birinchisidir. Ularning har ikkisining ajdodi Nuh paygʻambarga bogʻlanadi


Chingizxon (ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ Чингис хаан) — asl ismi Temujin yoxud Temuchin boʻlib, taxminan 1155-1167 yillar o'rtasida, Oʻnon daryosi yaqinidagi Delpun Boʻldan mavzesida tugʻilgan. Moʻgʻul qabilalari ittifoqi — moʻgʻullarning qiyotlar sardori Yasugay bahodirning Ulun xotundan tugʻilgan toʻngʻich farzandi. U Moʻgʻullar imperiyasining asoschisi va birinchi buyuk xoni (qooni), bir-biridan farq qilgan moʻgʻul va turkiy qabilalarni birlashtirgan; Xitoy, Markaziy Osiyo, Kavkaz va Sharqiy Yevropada moʻgʻullarning istilolarini uyushtirgan sarkarda. Insoniyat tarixidagi eng yirik qitʼa imperiyasining asoschisi.
1227-yilda vafotidan soʻng, imperiyaning merosxoʻrlari uning birinchi xotini Boʻrtedan tugʻilgan farzandlari chingiziylar deb atalgan.
„Moʻgʻullarning maxfiy tarixi“ asarida aytilishicha, Chingizxonning ajdodi Boʻrte Chino bo‘lib, u Goa Maral bilan qarindosh bo‘lib, Burxon Xaldun tog‘i yaqinidagi Xenteyda (markaziy-sharqiy Mo‘g‘uliston) istiqomat qilgan. Rashiduddinning yozishicha, bu voqea VIII asr o‘rtalarida sodir bo‘lgan. Boʻrte Chinodan 2-9 avlodda Bata Sagʻaan, Tamachi, Qorachar, Uujim Buural, Sali Xajau, Yeke Nyuden, Sim Sochi, Xarchu tugʻilgan[3][4].
Borjigiday Mergen 10-avlodda tugʻilgan, u Moʻgʻuljin goaga uylangan. Ulardan 11-avlodda shajara Torokoljin bahodir tomonidan davom ettirilib, u Borochin goaga uylangan, ulardan Dobun Mergen va Duva Soxor tugʻilgan. Dobun Mergenning xotini Alan goa boʻlib, uning uch xotinidan biri Bargujin goadan Xorilarday Mergendan tugʻilgan qizi edi. Shu yoʻsinda Chingizxonning onasi Buryat Moʻgʻul tarmogʻidan biri boʻlgan xoʻri tumatlardan boʻlgan[5].
XII asr oxiri – XIII asr boshlariga kelganda bir-biriga raqib boʻlgan moʻgʻullar, tatarlar, naymanlar, kerayitlar, merkitlar va boshqa qabilalar oʻrtasidagi sinfiy va siyosiy kurashlar natijasida koʻchmanchi feodal oqsuyaklar manfaatini himoya qiladigan davlatning vujudga kelish jarayoni kuchaymoqda edi. Mirzo Ulugʻbekning „Toʻrt ulus tarixi“ kitobida koʻrsatilishicha, moʻgʻul shoʻbasi 9 nafar boʻlib, dastlabkisi Moʻgʻulxon, oxirgisi Elixondir. Tatarlar esa 8 shu’baga boʻlinib, avvali Tatarxon boʻlib, tatar maliklarining birinchisidir. Ularning har ikkisining ajdodi Nuh paygʻambarga bogʻlanadi[6].
1155-yilda bir nechta qabilalar boshligʻi boʻlmish Yasugʻoy bahodir va Ulun xotun oilasida Temuchin tugʻildi. Mirzo Ulugʻbekning yozishicha Yasugʻoy bahodir oʻz atrofidagi ulugʻ aʼyonlar bilan kengashib, ugʻlining ismini Temuchin deb qoʻydi. Bunga sabab oʻsha vaqtlarda tatar qabilalarining qudratli podshohining ismi ham Temuchin edi. Goʻdak ulgʻayganda Temuchindek qudratli shoh boʻlsin, deb niyat qilindi. Abulgʻoziy Bahodirxon oʻzining „Shajarayi turk“ kitobida yozishicha „Temuchin Moʻgʻul yurtining Yilun-Yildiq degan joyida tugʻildi. Tugʻilganda bir qoʻli yumiq edi. Enaga xotin ochdi va unda bir pora uyushgan qon koʻrdi.Tashqariga chiqib yoshi ulugʻlarga aytganda ulardan biri bu oʻgʻlon ulugʻ podshoh boʻlur, yer yuzini barchasini olur, koʻp ellarni qatl va viloyatlarni vayron qilur“ — deb bashorat qildi.
13 yoshida otasidan yetim qolgan Chingizxon 27 yil davomida bir qancha urugʻ va qabilalarni tayjiutlar atrofida birlashtirish maqsadida harbiy harakatlar olib borgan. 1195—1204-yillarda Chingizxon keraitlar boshligʻi Vanxon Toʻgʻril (Oʻnxon) bilan ittifoqda merkit, nayman, kuralas, ikiras, durban, tatar va hokazo qabilalarni boʻysundiradi. Biroq, keyinchalik ular orasiga adovat tushgan. 1204-yil Oʻnxon bilan boʻlgan jangda gʻalaba qozongan Chingizxon xonlik taxtini egallaydi. 1206-yil moʻgʻul aslzodalari, noʻyonlari ishtirokida buyuk qurultoyda „chingiz“ (tengiz — dengiz, okean) unvoni bilan sarafroz etiladi (Ulugʻxon maʼnosida) va barcha qabila, urugʻ, elatlarning buyuk xoni deb eʼlon qilinadi. Davlatning ichki va tashqi siyosatini tartibga solishda Chingizxon tomonidan eʼlon qilingan qonunlar toʻplami — Yasoq muhim rol oʻynaydi. Ming kishilik shaxsiy gvardiya hamda yuz ming jangchidan iborat otliq armiyani shakllantirgan Chingizxon Sibirdagi bir nechta qabila va elatlarni (1207), Shimoliy Xitoyni (1211 — 15), Oʻrta Osiyoni (1219—1221), Xuroson, Eronni (1221—1224) oʻz tasarrufiga kiritadi. Moʻgʻullar tomonidan zabt etilgan hududlar vayron qilingan, aholisi qyrib tashlangan, qullikka mahkum etilgan. 1224-yil Chingizxon Moʻgʻullar davlatini 4 oʻgʻli — Joʻji, Chigʻatoy, Oʻqtoyxon va Tulixonlarga taqsimlab bergan. Shimoliy Xitoydagi tangut qabilalarining Si-Sya davlati (X-XIII asrlar)ga qarshi yurish qilgan vaqtida Chingizxon ogʻir dard tufayli vafot etadi. Uni Moʻgʻulistondagi Burxon Xaldun togʻ etagida dafn etishadi.
Chingizxon davrida moʻgʻul davlatining tashkil topishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
XII asr oxirlariga kelganda Moʻgʻulistonda yashovchi turli qabila va urugʻlar oʻrtasida siyosiy kurashlar avj olgan edi. Ularda ayniqsa urugʻ-aymoqchilik munosabatlari kuchli boʻlib, asosan koʻchmanchi chorvachilik, ovchilik va mol ayirboshlash bilan kun kechirar edilar. Ularning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyot darajasi ham ancha past edi.
Temuchin otadan 13 yoshida yetim qolgan paytda otasiga tobe boʻlgan koʻpgina qabilalar ularni tashlab ketdi va shu bois u keyinchalik koʻpincha murakkab hamda xavfli sharoitlarni boshidan kechirdi. Oʻzaro qabilaviy janglarda faol qatnashgan Temuchin keyinchalik oʻz atrofiga 13 ming kishilik lashkar ham toʻplay oldi. Soʻngra ularning soni ortib bordi. Tez orada Temuchin Nayman, Totor, Ungʻut, Oʻygʻur, Keroyit qabilalarini oʻziga buysundirishga erishadi va 1205-yillarga kelib u Moʻgʻuliston hududidagi eng qudratli hukmdorga aylandi. Rus muallifi M. Ivanin Temuchinni taʼriflab, oʻzining „Chingizxon va Amir Temur“ kitobida shunday jumlalarni keltiradi: Chingizxon xonlik davrining boshlarida 13 ming atrofdagi oʻtov yoki oilaga ega boʻlgan boʻlsa, umrining oxirlarida turli tillarda soʻzlovchi va turli dinlarga mansub boʻlgan 720 ta xalq unga tobe edi. Uning oʻgʻillari va nabiralari hozirgi Xitoy, Hindistonning bir qismi, Quriya, butun Markaziy Osiyo, hozirgi Rossiyaning hamda Janubiy Osiyoning Hinddan Furotgacha boʻlgan deyarli barcha qismiga hukmronlik qilishgan, bu hududlar esa atigi 60-70 yil davomida bosib olingan.
1206-yilda Oʻnon daryosi buyida maxsus chaqirtirilgan qurultoyda Temuchin butun Moʻgʻulistonning Xoqoni deb eʼlon qilindi. Shu joyda unga Chingizxon (kuchli baquvvat degani) laqabi berildi. Chingizxon shu tariqa Manjuriyadan to Irtishgacha Baykaldan Tangutgacha hududlarda koʻchib yuruvchi koʻp sonli qabilalarning yagona hukmdoriga aylandi. Davlatning diniy, siyosiy ijtimoiy faoliyatining barcha qirralari 1206-yildagi oʻsha yirik yigʻinda „Yaso“ qonunlari toʻplamida yanada asoslanib, mustahkamlandi. Qoraqurum qal’asi poytaxt qilib tanlandi.
1207-1208-yillarda Enasoy (Yenisey) havzasi, Yettisuv viloyatining shimoliy qismi bosib olinib, u yerdagi uygʻurlar ham toʻliq buysundirildi. 1209-yilda Chingizxon Xitoyning shimoli-sharqiydagi Tangut mamlakatiga hujum qilib, katta oʻlja va koʻplab odamlarni qul qilib, Moʻgʻulistonga olib ketdi. 1211-1215-yillar davomida esa avval Xitoyga hujum qilib, qudratli Szin armiyasiga qattiq zarbalar berdi, soʻngra esa Pekin shahrini ishgʻol qildi. Szin sulolasi agʻdarilib, Shimoliy Xitoy Moʻgʻullar davlatiga qoʻshib olindi. Moʻgʻulistonda qudratli davlatni tashkil qilgan Chingizxon oʻz eʼtiborini endi Markaziy Osiyo tomonga qarata boshladi va nihoyat 1218-1219-yillarda Jetisuvni, 1219-1221-yillarda Markaziy Osiyoni batamom oʻz imperiyasining qaramogʻiga qoʻshib oldi.
uy > Qishloq xo'jaligi
Chingizxon o'g'illari. Chingizxonning qisqacha tarjimai holi va farzandlari
Chingizxon nomi qadimdan xalq nomiga aylangan. Bu vayronagarchilik va ulkan urushlar ramzi. Mo'g'ullar hukmdori imperiyani yaratdi, uning hajmi zamondoshlarining tasavvurini hayratda qoldirdi.
Bolalik
Biografiyasida oq dog'lar bo'lgan bo'lajak Chingizxon chegarada tug'ilgan zamonaviy Rossiya va Mo'g'uliston. Unga Temujin deb nom berishdi. U Chingizxon nomini hukmdor unvoni uchun belgi sifatida qabul qildi. ulkan imperiya Mo'g'ullar.
Tarixchilar mashhur sarkardaning tug'ilgan sanasini aniq hisoblay olishmadi. Turli hisob-kitoblarga ko'ra, 1155 va 1162 yillar oralig'ida. Ushbu noaniqlik o'sha davrga oid ishonchli manbalarning yo'qligi bilan bog'liq.
Chingizxon moʻgʻul boshliqlaridan birining oilasida tugʻilgan. Uning otasi tatarlar tomonidan zaharlangan, shundan so'ng bola o'z ona uluslarida hokimiyat uchun boshqa da'vogarlar tomonidan ta'qib qilina boshlagan. Oxir-oqibat, Temujin qo'lga olindi va bo'yniga paypoq bilan yashashga majbur bo'ldi. Bu yigitning qullik pozitsiyasini ramziy qildi. Temujin ko'lga yashirinib, asirlikdan qochishga muvaffaq bo'ldi. Ta'qibchilar uni boshqa joydan qidira boshlaguncha u suv ostida edi.
Mo'g'ulistonning birlashishi
Ko'pchilik mo'g'ullar Chingizxon bo'lgan qochib ketgan mahbusga hamdard bo'lishdi. Bu odamning tarjimai holi qo'mondon qanday qilib noldan ulkan armiya yaratganiga yorqin misoldir. Ozod bo‘lgach, u Tooril ismli xonlardan birining yordamiga kirishga muvaffaq bo‘ldi. Bu keksa hukmdor o'zining qizi Temuchinga uylandi va shu bilan iste'dodli yosh harbiy rahbar bilan ittifoq tuzdi.
Tez orada yigit o'z homiysining umidlarini oqlay oldi. Uning qo'shini bilan birga ulusdan keyin ulus. U dushmanlarga nisbatan murosasiz va shafqatsizligi bilan ajralib turardi, bu esa dushmanlarni dahshatga solgan. Uning asosiy dushmanlari otasi bilan muomala qilgan tatarlar edi. Chingizxon o'z qo'l ostidagilariga bu odamlarning hammasini yo'q qilishni buyurdi, bo'yi arava balandligidan oshmagan bolalardan tashqari. Tatarlar ustidan yakuniy g'alaba 1202 yilda, ular Temujin hukmronligi ostida birlashgan mo'g'ullar uchun zararsiz bo'lganida sodir bo'ldi.

Temujinning yangi ismi

Oʻz qabiladoshlari orasida oʻzining yetakchi mavqeini rasman mustahkamlash maqsadida moʻgʻullar boshligʻi 1206 yilda qurultoy chaqiradi. Bu kengash uni Chingizxon (yoki Buyuk Xon) deb e'lon qildi. Aynan shu nom ostida qo'mondon tarixga kirdi. U mo'g'ullarning urushayotgan va tarqoq uluslarini birlashtirishga muvaffaq bo'ldi. Yangi hukmdor ularga yagona maqsad - o'z hokimiyatini qo'shni xalqlarga etkazishni qo'ydi. Shu tariqa mo‘g‘ullarning istilolari boshlanib, Temujin vafotidan keyin ham davom etgan.
Chingizxon islohotlari
Tez orada Chingizxon tashabbusi bilan islohotlar boshlandi. Ushbu rahbarning tarjimai holi juda ma'lumotli. Temujin moʻgʻullarni minglik va tumenlarga ajratdi. Bu maʼmuriy birliklar birgalikda Oʻrdani tashkil qilgan.
Chingizxonga to‘sqinlik qilishi mumkin bo‘lgan asosiy muammo mo‘g‘ullar o‘rtasidagi ichki dushmanlik edi. Shuning uchun hukmdor ko'plab urug'larni o'zaro aralashtirib, ularni o'nlab avlodlar davomida mavjud bo'lgan sobiq tashkilotidan mahrum qildi. Bu o'z samarasini berdi. O'rda boshqaruvchi va itoatkor bo'ldi. Tumenlar boshida (bir tumanga oʻn ming askar ham kiradi) xonga sodiq odamlar boʻlib, uning buyrugʻiga soʻzsiz itoat qiladilar. Mo'g'ullar ham o'zlarining yangi bo'linmalariga biriktirdilar. Boshqa tumenga borganliklari uchun itoatsizlar o'lim jazosi bilan qo'rqitilgan. Shunday qilib, tarjimai holi uni uzoqni ko‘ra biluvchi islohotchi sifatida ko‘rsatgan Chingizxon mo‘g‘ul jamiyatidagi buzg‘unchi tendentsiyalarni yengib o‘ta oldi. Endi u tashqi istilolarni qabul qilishi mumkin edi.

Xitoy kampaniyasi

1211 yilga kelib moʻgʻullar qoʻshni Sibir qabilalarining hammasini oʻziga boʻysundirishga muvaffaq boʻldi. Ular o'z-o'zini tashkil etishning yomonligi bilan ajralib turardi va bosqinchilarni qaytara olmadilar. Chingizxon uchun uzoq chegaralardagi birinchi haqiqiy sinov Xitoy bilan urush edi. Bu tsivilizatsiya ko'p asrlar davomida shimoliy ko'chmanchilar bilan urushib kelgan va ulkan harbiy tajribaga ega edi. Bir kuni Buyuk Xitoy devoridagi soqchilar Chingizxon boshchiligidagi xorijiy qo'shinlarni ko'rishdi (rahbarning qisqacha tarjimai holi bu epizodsiz amalga oshirilmaydi). Bu istehkom tizimi oldingi bosqinchilar uchun chidab bo'lmas edi. Biroq, devorni birinchi bo'lib Temuchin egallab olishga muvaffaq bo'ldi.
U uch qismga bo'lingan. Ularning har biri o'z yo'nalishi bo'yicha (janubiy, janubi-sharq va sharqda) dushman shaharlarni zabt etishga bordi. Chingizxonning o‘zi qo‘shini bilan dengizga yetib keldi. U tinchlik o'rnatdi. Mag'lubiyatga uchragan hukmdor o'zini mo'g'ullarning irmog'i deb tan olishga rozi bo'ldi. Buning uchun u Pekinni qabul qildi. Biroq moʻgʻullar dashtga qaytishi bilan Xitoy imperatori oʻz poytaxtini boshqa shaharga koʻchirdi. Bu xiyonat sifatida baholandi. Ko'chmanchilar Xitoyga qaytib, uni yana qonga to'ldirishdi. Axir, bu mamlakat bo'ysundirildi.

Markaziy Osiyoning bosib olinishi

Temujin tomonidan hujumga uchragan keyingi hudud mo'g'ul qo'shinlariga uzoq vaqt qarshilik ko'rsatmagan mahalliy musulmon hukmdorlari edi. Shu bois bugungi kunda Qozog‘iston va O‘zbekistonda Chingizxonning tarjimai holi atroflicha o‘rganilmoqda. Xulosa uning tarjimai holi har bir maktabda o'qitiladi.
1220-yilda xon viloyatning eng qadimgi va eng boy shahri Samarqandni egallaydi.
Ko'chmanchilar agressiyasining navbatdagi qurbonlari polovtsiyaliklar edi. Bu dasht xalqi ba'zi slavyan knyazlaridan yordam so'radi. Shunday qilib, 1223 yilda rus askarlari birinchi marta Kalka jangida mo'g'ullar bilan uchrashdilar. Polovtsy va slavyanlar o'rtasidagi jang mag'lub bo'ldi. O'sha paytda Temujinning o'zi o'z vatanida edi, ammo qo'l ostidagilarning qurollari muvaffaqiyatini diqqat bilan kuzatib bordi. Chingizxon, qiziq faktlar uning tarjimai hollari turli monografiyalarda to'plangan, 1224 yilda Mo'g'ulistonga qaytib kelgan bu qo'shinning qoldiqlarini oldi.

Chingizxonning o'limi

1227 yilda Tangut poytaxtini qamal qilish paytida vafot etdi.Har qanday darslikda keltirilgan rahbarning qisqacha tarjimai holi bu epizod haqida albatta aytib beradi.
Tangutlar Shimoliy Xitoyda yashab, moʻgʻullar ularni qadimdan boʻysundirgan boʻlsalar ham, isyon koʻtardilar. Keyin Chingizxonning o'zi itoatsizlarni jazolashi kerak bo'lgan qo'shinga boshchilik qildi.
O'sha davr yilnomalariga ko'ra, mo'g'ullar rahbari o'z poytaxtini topshirish shartlarini muhokama qilmoqchi bo'lgan tangutlar delegatsiyasini qabul qiladi. Biroq Chingizxon o‘zini yomon his qilib, elchilarni tinglovchilarni qabul qilmadi. Tez orada vafot etdi. Rahbarning o‘limiga aynan nima sabab bo‘lgani ma’lum emas. Ehtimol, bu yosh edi, chunki xon allaqachon yetmish yoshda edi va u uzoq yurishlarga zo'rg'a chidadi. Uning xotinidan biri pichoqlagani haqidagi versiya ham bor. O'limning sirli holatlari, shuningdek, tadqiqotchilar Temujinning qabrini haligacha topa olmaganliklari bilan to'ldiriladi.

Meros
Chingizxon asos solgan imperiya haqida ishonchli dalillar kam. Rahbarning tarjimai holi, kampaniyalari va g'alabalari - bularning barchasi faqat parcha-parcha manbalardan ma'lum. Ammo Xonning ishlarining ahamiyatini ortiqcha baholash qiyin. U insoniyat tarixidagi eng katta davlatni yaratdi, Evroosiyoning keng maydoniga tarqaldi.

Temujinning avlodlari uning muvaffaqiyatini rivojlantirdilar. Shunday qilib, uning nabirasi Batu rus knyazliklariga qarshi misli ko'rilmagan yurish qildi. U Oltin O'rda hukmdori bo'ldi va slavyanlarga soliq yukladi. Ammo Chingizxon asos solgan imperiya qisqa umr ko‘rdi. Dastlab, u bir nechta uluslarga bo'lingan. Bu davlatlar oxir-oqibat qo'shnilari tomonidan bosib olindi. Shuning uchun, bu Xon Chingizxon edi, uning tarjimai holi har qanday o'qimishli odamga ma'lum bo'lib, mo'g'ul hokimiyatining timsoliga aylandi.
Chingizxonning o'limi. Asosiy versiyalar
Chingizxon 1227 yilda qarshi yurish paytida vafot etdi. Chingizxonning o'lim istagiga ko'ra, uning jasadi o'z vataniga olib kelingan va Burkan-Kaldun tog'i hududida dafn etilgan.
“Yashirin ertak”ning rasmiy talqiniga ko‘ra, u Tangut davlatiga ketayotganda yovvoyi qulan otlarini ovlayotganda otdan yiqilib, qattiq jarohatlangan va kasal bo‘lib qolgan:
“Oxirida Tangutlarga borishga qaror qildim qish davri oʻsha yili Chingizxon qoʻshinlarni yangidan sanab oʻtib, it yili (1226) kuzida tangutlarga qarshi yurishga otlanadi. Yesui-xa xonshdan suverenga ergashdi tun. Yo'lda, Arbuxayda ko'p uchraydigan yovvoyi qulan otlariga bosqin paytida Chingizxon jigarrang-kulrang ot minib o'tirgan edi. Qulanlarning hujumi paytida uning jigarrang-kulrang rangi dabga ko'tarildi va suveren yiqilib, o'zini qattiq jarohatladi. Shuning uchun biz Tsoorhat traktida to'xtadik. Kecha o'tdi va ertasi kuni ertalab Yesui-Xotun shahzodalar va no'yonlarga aytdi: "Hukmdorning kechasi qattiq isitmasi bor edi. Vaziyatni muhokama qilishimiz kerak”.
Keyinchalik "Maxfiy tarix" matnida shunday deyiladi “Chingizxon tangutlarning soʻnggi magʻlubiyatidan soʻng, toʻngʻiz yilida qaytib kelib, osmonga koʻtarildi” (1227) Tangut oʻljasidan u joʻnash chogʻida Yesuiy Xotunni ayniqsa saxovat bilan mukofotlagan.
Rashid ad-Dinning “Solnomalar to‘plami”da Chingizxonning vafoti haqida shunday deyiladi:
“Chingizxon Tangut mamlakatida boshiga tushgan kasallikdan vafot etdi. Oldinroq o‘g‘illariga vasiyat qilib, ularni qaytarib yuborish chog‘ida bu voqea sodir bo‘lganda, uning o‘limi oshkor bo‘lmasligi uchun yig‘lab, yig‘lab emas, yashirishlarini va u yerdagi amir va qo‘shinlarning suveren va Tangut aholisi belgilangan vaqtda shahar devorlarini tark etmaguncha kutar edilar, keyin ular hammani o'ldirib, ulus yig'ilguncha uning o'limi haqidagi mish-mishlarning hududlarga tez yetib borishiga to'sqinlik qilgan bo'lar edi. Uning vasiyatiga ko'ra, o'lim yashirildi».
"Marko Polo"da Chingizxon o'q bilan tizzasidan olgan jarohatidan jangda qahramonlarcha halok bo'ladi. va xronikada « nosog'lom iqlim tufayli kelib chiqqan davolab bo'lmaydigan kasallikdan" yoki Tangut shahrida tutgan isitmasidan,chaqmoq urishidan. Chingizxonning chaqmoq urishidan o'limi haqidagi versiya faqat Plano Karpini va ukasi K. de Bridiyaning yozuvlarida uchraydi. Markaziy Osiyoda chaqmoqning o'limi juda baxtsiz deb hisoblangan.
Tatar yilnomasidaChingizxon to‘y kechasida yosh tangut malikasi tomonidan uyqusida o‘tkir qaychi bilan pichoqlab o‘ldirilgan. Yana bir oz tarqalgan afsonaga ko'ra, u to'y kechasi tangut malikasining tishlari bilan olgan o'lik yarasidan vafot etgan va keyin o'zini Xuan-he daryosiga tashlagan. Bu daryo mo'g'ullar tomonidan Xatun-muren deb atala boshlagan, ya'ni " malika daryosi».
Qayta hikoya qilishdabu afsona quyidagicha:
"Muallif eshitishi kerak bo'lgan keng tarqalgan mo'g'ul afsonasiga ko'ra, Chingizxon go'zal Tangut xonshasi, Chingizxon bilan yagona to'y kechasini o'tkazgan va uni o'ziga xotini sifatida o'tkazgan go'zal Kurbeldishin-Xatun tomonidan etkazilgan jarohatdan vafot etgan. Tangut podsholigi bosib olingandan keyin bosqinchi huquqi bilan. Ayyorligi va ayyorligi bilan ajralib turadigan tangut podshosi Shidurxo‘qon go‘yo o‘sha yerda qolgan xotinini to‘y kechasi Chingizxonga tishlari bilan o‘limli jarohat yetkazishga, uning xiyonatiga ko‘ndirgandek poytaxti va haramini tark etadi. shu qadar buyuk ediki, u Chingizxonga xonning hayotiga suiqasd qilmaslik uchun oldindan "tirnog'igacha" qidirish uchun maslahat yubordi. Tishlagandan keyin Kyurbeldishin-Xatun xuddi Sariq daryoga yugurdi, uning bo'yida Chingizxon o'z qarorgohida turardi. Shundan so‘ng mo‘g‘ullar bu daryoni Xatun-myuren, ya’ni “malika daryosi” deb atay boshladilar.
Afsonaning o'xshash versiyasi N.M. Karamzin tomonidan "Rossiya davlati tarixi" (1811) da berilgan:
"Karpini Chingizxonni momaqaldiroqdan o'ldirganini, Sibir mung'allarining aytishicha, yosh xotinini Tangut xonidan zo'rlik bilan tortib olib, u tunda pichoqlab o'ldirilgan va u qatl qilishdan qo'rqib, o'zini suvga cho'kib ketgan. Xatun-Gol nomini olgan daryo.
N.M.Karamzin bu dalilni nemis tarixchisi akademigi G.Millerning 1761 yilda yozgan klassik “Sibir tarixi” asaridan olgan bo‘lsa kerak:
“Abulgʻozi Chingizning oʻlimi haqida qanday hikoya qilgani maʼlum: uning soʻzlariga koʻra, u oʻzi tayinlagan Shidurka ismli hukmdorni yengib, lekin unga qarshi isyon koʻtarganidan soʻng, Tangutdan qaytayotganda uning orqasidan ergashgan. Mo'g'ul yilnomalarida bu haqda butunlay boshqacha ma'lumotlar keltirilgan. Gaudurga, ular yozganidek, o'sha paytda Tangutda xon bo'lgan, uning go'zalligi haqida ko'p eshitgan xotinlaridan birini o'g'irlash uchun Chingiz tomonidan hujumga uchragan. Istagan o‘ljani olish Chingizga nasib etdi. Qaytishda u Tangut, Xitoy va Mo‘g‘ul yerlari chegarasi bo‘lgan va Xitoy orqali okeanga oqib o‘tadigan katta daryo qirg‘og‘ida tungi to‘xtash vaqtida uxlab yotganida yangi xotini tomonidan o‘ldirilgan va uni pichoqlagan. o'tkir qaychi bilan. Qotil bu qilmishi uchun xalqdan jazo olishini bilar edi. U qotillik sodir bo'lganidan so'ng darhol o'zini yuqorida aytib o'tilgan daryoga tashlab, unga tahdid qilgan jazodan qutulgan va o'sha erda o'z joniga qasd qilgan. Uning xotirasiga xitoy tilida Gyuan-go deb ataladigan bu daryo mo'g'ulistonning Xatun-gol nomini oldi, ya'ni ayol daryosi. Bu buyuk tatar hukmdori va eng yirik qirolliklardan birining asoschisi dafn etilgan Xatun-gol yaqinidagi dasht Nulun-talla mo'g'uliston nomini oldi. Ammo Abulg'oziy Burxon-Qaldin trakti haqida aytganidek, u erda Chingiz urug'idan bo'lgan boshqa tatar yoki mo'g'ul hukmdorlari dafn etilganmi, noma'lum.
G.Miller bu maʼlumotlarning manbasi sifatida Xon Abulagʻozining tatar qoʻlyozma yilnomasini koʻrsatadi va “. Biroq Chingizxonning oʻtkir qaychi bilan pichoqlab oʻldirilgani haqidagi maʼlumotlar faqat Abulagʻozi yilnomasida keltirilgan; bu tafsilot "Oltin yilnoma"da yo'q, garchi syujetning qolgan qismi bir xil bo'lsa-da.
Mo'g'ullarning "Shastra Orunga" asarida quyidagilar yozilgan: “Chingizxon umrining oltmish oltinchi yili ge-sigir yilining yozida shaharda. bir vaqtning o'zida rafiqasi Goa Xulan bilan tanani o'zgartirib, abadiylikni ko'rsatdi.
Mo'g'ullar uchun bir xil esda qolarli voqeaning barcha sanab o'tilgan versiyalari hayratlanarli darajada bir-biridan juda farq qiladi. Eng so'nggi versiya "Yashirin ertak" bilan ziddir, unda umrining oxirida Chingizxon kasal bo'lib, uning yonida uning sodiq xoni Yesui Xotun bor edi.
Shunday qilib, bugungi kunda Chingizxonning o'limining besh xil versiyasi mavjud bo'lib, ularning har biri tarixiy manbalarda o'zining ishonchli asosiga ega.

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki. Chingizxon 1227 yilda qarshi yurish paytida vafot etdi. Chingizxonning o'lim istagiga ko'ra, uning jasadi o'z vataniga olib kelingan va Burkan-Kaldun tog'i hududida dafn etilgan.
“Yashirin ertak”ning rasmiy talqiniga ko‘ra, u Tangut davlatiga ketayotganda yovvoyi qulan otlarini ovlayotganda otdan yiqilib, qattiq jarohatlangan va kasal bo‘lib qolgan:
“Oxirida Tangutlarga borishga qaror qildim qish davri oʻsha yili Chingizxon qoʻshinlarni yangidan sanab oʻtib, it yili (1226) kuzida tangutlarga qarshi yurishga otlanadi. Yesui-xa xonshdan suverenga ergashdi tun. Yo'lda, Arbuxayda ko'p uchraydigan yovvoyi qulan otlariga bosqin paytida Chingizxon jigarrang-kulrang ot minib o'tirgan edi. Qulanlarning hujumi paytida uning jigarrang-kulrang rangi dabga ko'tarildi va suveren yiqilib, o'zini qattiq jarohatladi. Shuning uchun biz Tsoorhat traktida to'xtadik. Kecha o'tdi va ertasi kuni ertalab Yesui-Xotun shahzodalar va no'yonlarga aytdi: "Hukmdorning kechasi qattiq isitmasi bor edi.