Collection b
Yüklə 2,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MAY
2023 ISSN: 2181-3558 13 INTEGRATSIYALASHGAN TA’LIM VA TADQIQOTLAR JURNALI JOURNAL OF INTEGRATED EDUCATION AND RESEARCH bog‘langan har ikki so‘z bir-biriga muvofiqlashib, tobe so‘z Shu aloqaga mos hokim so‘z formada keladi; ulardan birining o‘zgarishi bilan Boshqasi ham o‘zgarib, shunga mos formaga o‘tadi – o‘z shakllanishini unga Barobarlashtiradi. Masalan, terimchining hikoyasi.Qaratqich bilan qaralmish moslashuv yo‘li bilan bog‘lanadi; shaxs va sonda moslashadi. Bunday tobelanishning asosiy xususiyati tobelanish bir qismning boshqasini aniqlashga xizmat qildirishidir. Tobe so‘z bilan hokim so‘z bir-biriga moslashadi, harakat, belgi va predmetning qaysi predmetga tegishliligi ko‘rsatiladi. Masalan, mening vatanim, gullarning guli, talabalarning o‘qishi. Gullarning guli –Nargis . Bunda guli (hokim) so‘z talaba bilan gullarning (tobe so‘z ) qaratqich kelishik qo‘shimchalarini olib kelgan. Dutorimning torlari qo‘sh bulbuldek sayraydi kabi. Moslashuv hodisasi so‘z birikmasining doirasi bilangina cheklanmaydi. Ega va kesim moslashuv yo’li bilan bog'lanadi.Qaratuvchili birikma ifodalaydigan ma’nolar deb xoslik, butunning bo‘lagi, to‘dadan ajratilgan qism, o‘ringa, vaqtga munosabat ma’nolari ta’kidlanadi. Asli bu ma’nolar – birikmaning ma’nolari emas, balki qaratuvchi, Qaralmish bo‘lib keladigan leksemalardan anglashiladigan ma’nolar. Qaratuvchili birikmada turlovchilar paradigmasining bir vakili-qaratqich kelishigi bilan Nisbatlovchilar paradigmasi morfemalari orasidagi bog‘liqlik namoyon bo‘ladi. Bunda kelishik sintaktik aloqani ta’minlashda qatnashadi va sintaktik vazifa ko‘rsatkichi bo‘ladi; nisbatlovchi esa sintaktik aloqani ta’minlashda qatnashadi, lekin shakl o‘zgartiruvchi ekanidan qat’I nazar, sintaktik vazifaga nisbatan betaraf bo‘ladi. Boshqaruv. Tobe so‘zning hokim so‘z talab etgan shaklda kelishi boshqaruv deyiladi. Bunda boshqariluvchi so‘z 8bosh va qaratqich kelishigidan tashqari boshqa kelishik shaklini yoki ko‘makchini olib keladi. Boshqariluvchining qaysi kelishik yoki ko‘makchi bilan shakllanishi boshqaruvchi so‘zning ma’nosi, semantikasi bilan belgilanadi: kitobni o‘qimoq, qariyalarga g‘amxo‘rlik qilmoq, universitetda o‘qimoq, ishdan qaytmoq, o‘quvchilar bilan suhbatlashmoq kabi boshqaruv ikki xil bo‘ladi: kelishikli boshqaruv va ko‘makchili boshqaruv. Kelishikli boshqaruvda boshqariluvchi so‘z ma’lum kelishik shaklida qo‘llanadi:kattalarni hurmat qilmoq, tog`ga chiqmoq kabi. Ko‘makchili boshqaruvda boshqariluvchi so‘z ko‘makchi orqali shakllanadi:zavq bilan ishlamoq, telefon orqali gaplashmoq kabi. Boshqaruv usuli bilan bog‘lanish to‘ldiruvchi-to‘ldirilmish, hol- hollanmish munosabatlarini yuzaga keltiradi. XULOSA. Xulosa qilib aytganda, o‘zbek tilshunosligida so‘z birikmasi tuzilish strukturasiga ko‘ra, grammatik munosabatga kirishishiga ko‘ra, ba’zi shakllarda so‘zga, ba’zi o‘rinlarda gapga tenglanishiga ko‘ra murakkab tuzilma hisoblanadi. Grammatikada soʻzlarning soʻz birikmalari va gaplarga, sodda gaplarning esa qoʻshma gaplarga birikish usullarini, soʻz birikmalari va gaplarning tuzilishi, maʼnosi va vazifalarini oʻrganadigan bo’limi.Sintaksis so’z birikmasini va gapni tekshiradi, uning asosi gap haqidagi ta’limotdir. |