D. Djanabayev, Sh. Murodov, A. Xolmurzayev chizma geometriya

I bob. TASVIRLASH USULLARI

1.1-§. Umumiy ma’lumotlar

Muhim geometrik tushunchalardan biri – shakllarni tasvirlashdir. Geometrik tasvirlash bu biror Φ shaklning nuqtalari bilan ikkinchi Φ shaklning nuqtalari orasida bir qiymatli moslik o’rnatishdir.
Chizma geometriyada uch o’lchamli P₃ fazoning (tekislikning) har bir nuqtasini ikki o’lchamli P₂ fazoning (tekislikning) har bir nuqtasiga aniq grafik qoidalar asosida mos keltirib, bir qiymatli moslik o’rnatiladi. SHuning uchun chizma geometriyani fazoni tekislikda aks ettiruvchi grafik tasvirlash geometriyasi deb yuritish mumkin.
Geometrik fazoni nuqtalar to’plami deb qaralib, ularni proyeksiyalash yo’li bilan tekislikda aks ettiriladi. Masalan, fazoda biror S nuqta tanlab, shu nuqtani fazoning hamma nuqtalari bilan birlashtiriladi. Unda markazi S nuqtada bo’lgan to’g’ri chiziqlar dastasi hosil bo’ladi. Shu fazoda biror P tekislikni kiritamiz. Unda S markazli chiziqlar dastasi bilan P tekislik kesishib, nuqtalar to’plamini hosil qiladi. Tekislikdagi bu nuqtalarni fazodagi nuqtalarning tasviri (proyeksiyasi) deb yuritiladi. Bunda fazodagi nuqtalari bilan P tekislik nuqtalar orasida bir qiymatli moslik o’rnatiladi. Agar S markazli chiziqlar dastasi fazosiga biror sirt kiritilsa, u holda bu sirtda fazodagi nuqtalarning tasviri hosil bo’ladi va fazo nuqtalari bilan sirt nuqtalari orasida bir qiymatli moslik o’rnatiladi.
Chizma geometriyada fazodagi shakllar markaziy yoki parallel proyeksiyalash usullari bilan biror tekislikda tasvirlanadi. Bu tekislikni proyeksiyalar tekisligi deb yuritiladi. Shakllarning proyeksiyalar tekisligidagi tasvirini yasash esa ma’lum qonun va qoidalarga asoslanib bajariladi.

1.2-§. Markaziy proyeksiyalash usuli

Markaziy proyeksiyalash usuli geometrik shakllarni tekislikda proyeksiyalashning umumiy holidir.
Markaziy proyeksiyalashda proyeksiyalar markazi S va proyeksiyalar tekisligi P beriladi (1.1-rasm). S va P sistemasida fazodagi biror A nuqta berilgan bo’lsin. A nuqtani S markaz orqali proyeksiyalar tekisligi P ga proyeksiyalaymiz. Buning uchun S markaz bilan A nuqtani to’g’ri chiziq orqali birlashtirib, uni davom ettiramiz. Hosil bo’lgan SA proyeksiyalovchi nur proyeksiyalar tekisligi P bilan A_P nuqtada kesishadi (ya’ni A_P=SA∩P). Bunda A_P nuqta A nuqtaning S markaz bo’yicha proyeksiyalar tekisligidagi markaziy proyeksiyasi deb yuritiladi.
Fazodagi ikkinchi biror ixtiyoriy B nuqta ham A nuqta singari proyeksiyalanib, SB∩P=B_P nuqtaning P proyeksiyalar tekisligidagi vaziyati aniqlanadi. Agar biror S nuqtani P proyeksiyalar tekisligiga proyeksiyalovchi SS nur P tekislikka parallel bo’lsa (SS‖P), u holda bu nur P tekisligi bilan cheksiz uzoqlikda kesishib, S­_P xosmas nuqtani hosil qiladi. SA, SB, SS,… to’g’ri chiziqlar proyeksiyalovchi nurlar deb yuritiladi.
Fazodagi biror nuqtalar to’plamini proyeksiyalash markazi S orqali P proyeksiyalar tekisligiga proyeksiyalanganda S markazli to’g’ri chiziqlar dastasi hosil bo’ladi. Bu dastani proyeksiyalar tekisligi P bilan kesishuvidan hosil bo’lgan nuqtalar to’plami fazodagi ma’lum bir nuqtalar to’plamining tasviri bo’ladi. Masalan, ABD uchburchakning markaziy proyeksiyasi A_PB_PD_P uchburchak bo’ladi (1.2-rasm).
Proyeksiyalar tekisligining ostida joylashgan E nuqtaning E_P proyeksiyasi SE∩P=E_P bilan aniqlanadi. Proyeksiyalar tekisligida yotgan K nuqtaning K_P markaziy proyeksiyasi nuqtaning o’zi bilan ustma-ust (KK_P) tushadi.
Markaziy proyeksiyalash konusli yoki qutbli proyeksiyalash, yoxud perspektiva deb ham yuritiladi. Masalan, markaziy proyeksiyalash apparatida biror m egri chiziq berilgan bo’lsin (1.3-rasm). m egri chiziqning nuqtalari to’plamini proyeksiyalar tekiligiga S markaz orqali proyeksiyalansa, uning proyeksiyasi m_P egri chiziq hosil bo’ladi. U holda S markazdan o’tuvchi proyeksiyalovchi nurlar to’plami konus sirtini hosil qiladi.
Markaziy proyeksiyalashda proyeksiyalash markazi va buyumning proyeksiyasiga qarab uning fazodagi vaziyatini aniqlab bo’lmaydi.





1.1-rasm. 1.2-rasm. 1.3-rasm.