140
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Arkar – çay adı; Açıq-Alatır-göl adı; Balıklı-çay adı; Egük katun
– çay adı; Ertis – İrtış çayı; İrtiş-çay adı; Yabaş – çay adı; Yar
ügüz – Yar çayı; Yaşıl ügüz – Hoanq – ho çayı; Yinçü ügüz –
Zərəfşan çayı, Yit – çay adı; Yılun kol – çay adı – kol monqolca
«çay» deməkdir; Yula köl - göl adı; Kem – Kem çayı – Yenisey
çayının qədim türk adı; Kərgü – çay adı; Kazluq göl – göl adı;
Kara Yotuğan – çay adı, Kara köl – göl adı; Kasuy/Kaşuy – çay
adıdır; Karluk göl – göl adıdır; Koşuy – çay adı; Orkun-Orxon
çayı; Sələnə – Monqulustandan başlayıb Baykal gölünə tökülən
Selenqa çayı: Tayğan köl – göl adı; Taluy – çay adı – (Ə.Şükürlü
bunu dəniz, okean adı kimi verir). Toğla – Tola çayının qədim
türk adı; Tukuş – çay adı; Türgi Yarğun – göl adı; Üç Birgü – Ulan
– Batorun şimal-qərbində çay adı; Çıyıltır köl-göl adı; Çuş – çay
adı.
Abidələrin dilində bir çox hidronimik coğrafi terminlər
işlənmişdir.
Baş coğrafi termini. Bu termin Orxon-Yenisey abidələrinin
dilində oronimlərdə işləndiyi kimi hidronimlərin tərkibində də
nəzərə çarpır. Baş termini «çayın mənbəyi» mənasını bildirir.
Məsələn: Arkarbaşı (ŞU 25), Keyrebaşı (ŞU 7, 18), Tezbaşı (Terx.
q. 5).
Beltir. Bu termin abidələrin dilində «iki çayın qovuşduğu
yer» mənasında işlənmişdir (ŞU 10, 21). Beltir termini müasir
Altay dilində beltir, xakas dilində piltir, Tuva dilində beldir, yakut
dilində bilir şəkillərində göstərilən mənada işlənir. Beltir coğrafi
termini həmin
bölgənin Beş-beltir, Ada-piltiri, Sos-piltiri, Uybat-
piltiri, Piltir kimi toponimlərin tərkibində müşahidə edilir (11, s.
168).
Köl. Bu söz abidələrin dilində həm müstəqil şəkildə, həm də
hidronimlərin tərkibində işlənmişdir. Məs.; Açığ Altur köl (ŞU
18), Kazluk köl (ŞU 26), Kara köl (KT şm 2), Tağ tayğun köl
