Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya (ŞU 27) və s. Köl sözü ümumtürk səciyyəli olub bütün dövrlərdə,
bütün türk dillərində öz fəallığını qoruyub saxlamışdır.
Taluy. Bu termin Orxon-Yenisey abidələrinin dilində «dəniz»
mənasında işlənmişdir (KT s. 3; T 18, 19; 1B4). «Oğuznamə»də
bu sözə talay variantında rast gəlinir. Bu coğrafi termin müasir
Tuva və xakas dillərində Ax-talay və Xara-talay kimi toponimlərin
tərkibində müşahidə edilir (11, s. 169).
Bunlardan başqa qədim türk yazılı abidələrinin dilində idil,
kem, katun, yul/yula və s. kimi «çay» anlamlı sözlər də (…teŋri
ana Kem katun kabışıp… (Y 144) «Tanrı və ana Kem (Yenisey)
çayı qovuşub»…) işlənmişdir.
Abidələrdə işlənmiş bəzi hidronimlərin semantikasına nəzər
salaq:
Ak tərməl. Bu çay adına Tonyukukun şərəfinə yazılmış
abidədə rast gəlinir: “xahiş etdim, atlanın – dedim, qoşun çəkdim.
Ak – Tərməli keçərək dayanmağı tapşırdım (15, s. 251). Türk
toponimiyasında toponimlərin tərkibində işlənmiş kara və ak
sözlərinin məna xüsusiyyətləri müəyyən mənada tədqiq olun-
muşdur. E.M.Murzayev bu mülahizə və fikirləri ümumiləşdirir.
Bu ümumiləşmədən bəlli olur ki, A.N.Kononov hidronimlərin
tərkibindəki ak ünsürünü daha çox ak – (axmaq) feli ilə bağlayır
(45, s. 47). E.Murzayev hidronimlərin tərkibində ak ünsürünün
müxtəlif məna xüsusiyyətləri daşıdığını, bəzən «cənub» anlayşını
bildirdiyini göstərərək yazır ki, bir sıra türk hidronimlərində ak
suyun şəffaflığını, kara isə suyun bulanıqlığına işarə edə bilər (46,
s. 53).
Anı sub. Bu hidronimə Tonyukukun şərəfinə yazılmış
abidədə (T 24, 27) təsadüf olunur. Anı sub hidroniminin ifadə et-
diyi Anı çayı bu gün də eyni adla Tuvanın qərbində mövcuddur.
Yeniseyin qollarından biri olan Abakan çayının bir hissəsi bu adla
adlanır (46, s. 139).
