Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya Qeyd etmək lazımdır ki, q samitinin x və ğ samitlərinə keçməsi
müasir ədəbi dilimizdə orfoepik norma, kimi sabitləşmişdir. Söz
sonunda q samitinin k samiti ilə əvəzlənməsi isə bütün dialekt
və şivələrində müşahidə edilir. Dialektlərimizdə söz sonunda q
samitinin k1 samiti ilə əvəzlənməsi, əsasən, alınma sözlərlə bağ-
lıdır. Məsələn, eşk- aşik- üfük və s.
Orxon Yenisey abidələrində q samiti təkcə söz sonunda de-
yil sözün müxtəlif yerlərində də k, ğ, x samitləri ilə əvəzlənir.
Məsələn: Kögmən yir, sub idisiz kolmazun tigin, az kırkız bodı-
nığ yaratıp kəltimiz, sünüsdümiz (1, səh. 73) tərcüməsi: Kögmən
yeri – suyu sahibsiz qalmasın deyə, az qırğız xalqını təşgil edib
gəldik, döyüşdük.
Kanımız, eçimiz kazğanmış bodun atı, küsi yok bolmazun
(1, səh. 73) tərcüməsi: atamızın, əmimizin qazandığı xalqın adı,
şöhrəti yox olmasın.
On tutuk yoçın yaraklığ əligin tutdu, yaraklığdı kağanka an-
çuladı. (1, səh. 74) tərcüməsi: On tutuq yorçun yaraqdı əli ilə tut-
du, yaraqlı da xaqana təqdim etdi və s.
M.Kaşğarinin “Divanı”nda da q-x-ğ paralelliyinə rast gəlmək
mümkündür. “Divan”da-yaylağ, yılığ, yarlıq kimi sözlər buna
misal ola bilər. H.Mirzəzadə bu paralelliyi tarixi baxımdan araş-
dıraraq yazır: “Azərbaycan dilində sonu “q” ilə bitən sözlər kar
tələffüz edilir, adi “q” səsindən fərqlənir. Müəyyən tarixi inkişaf
dövrü keçmiş ədəbi dilimizi əks etdirən yazıların dilindən aydın
olur ki, sözlərin sonunda gələn q səsi çox zaman x, az təsadüflərlə
isə ğ səsi ilə verilmişdir. Yazıda da həmin səslərin şəkli saxlanıl-
mışdır: azadlığ, qutluğ, yeylax və s.” (4, səh. 21)
E.Əzizov Orxon-Yenisey “Divan və “Kitabi Dədə Qor-
qud” dastanında q-x, ğ-h paralelliyinin şivələrimizdə işlənmə
məqamlarına bu şəkildə dəqiqləşdirir: “Azərbaycan dilində söz
