D. Q. Usmanova buxgalteriya hisobi o‘quv qo‘llanma samarqand – 2020

7.1. Tovar moddiy zaxiralarni turkumlash, baholash va ularni hisobga olishning vazifalari

Bozor munosabatlari sharoitida xomashyolar, materiallar va yoqilg‘ilar xarajatlari salmog‘ini kamaytirishga o‘xshagan sifat ko‘rsatkichlari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Bunga ilg‘or konstruktiv materiallardan, metall upalari va plastmassalardan, qimmat turadigan materiallar o‘rniga mahsulot sifatini pasaytirmaydigan, ishlab chiqarish chiqindilarini kamaytiradigan arzon materiallardan foydalanish yo‘li bilan erishiladi.

Tabiat resurslaridan kompleks foydalanish zarur, yo‘qotishlar va noratsional sarflarga barham berish zarur, xo‘jalik aylanmasiga ikkilamchi resurslarni, shuningdek yo‘l - yo‘lakay mahsulotlarni keng jalb qilish kerak.

Ishlab chiqarish jarayonida turli material qiymatliklaridan foydalaniladi. Ularni xo‘jalik yurituvchi subektlarda materiallardan foydalanish usuli va ishlab chiqarish jarayonida foydalanishiga qarab turkumlarga ajratish mumkin (4.1-chizmaga qarang).

Sanoat korxonalarida, bundan tashqari, materiallar texnik xususiyatlariga qarab qora metallar, prokat, trubalar, rangli metallar, ximikatlar va xakozalarga bo‘linadi.

189

№

Materiallar turkumi

Materiallar turkumlash tasnifi

Mahsulotning moddiy asosini tashkil etadigan

1

Xom ashyo

mehnat predmetlari (metall ishlab chiqarishda ruda,

tekstil sanoatida momiq paxta tolasi va x. k.)

Xom ashyoga ta’sir etish uchun foydalaniladigan

2

Asosiy materiallar

va

mahsulot

istemoli

xususiyatini

berishda

ishlatiladigan buyumlardir

(mashinasozlikda qora

metallar, yog‘ochsozlik sanoatida yog‘och)

Ma’lum darajada ishlab chiqarish jararayonidan

3

Sotib olingan yarim

o‘tgan,

biroq

pirovard

mahsulot

darajasiga

tayyor mahsulotlar

etkazilmagan mahsulotlar (stanoksozlikda motorlar,

avtomobilsozlikda shinalar)

YAratilgan mahsulotni yaratishda mehnat vositalari

4

YOrdamchi materiallar

va

ularning tashqi ko‘rinishini yaxshilash uchun

sarflanadi (moylash materiallari, bo‘yoq, lak, artish

materiallari va x. k.)

Mahsulot ishlab chiqarishda hosil bo‘lgan

5

CHiqindilar

qo‘shimcha materiallar (qirindilar, qipiqlar, truba

kesiklari va x. k.)

Mahsulotlarni o‘rash, joylashtirish, tashish va

6

Idishlar

saqlashda ishlatiladigan buyumlar (yog‘och, karton

va metall idishlari)

Asosiy

vositalarning

quvvatini

oshirishda

7

Ehtiyot qismlar

foydalaniladigan buyumlar (ta’mirlash uchun

mashina va asbob-uskunalarning ayrim detallari)

Inventar va xo‘jalik

Korxona

faoliyatida

ishlatiladigan

xo‘jalik

8

buyumlari (otvertkalar, iskana, xo‘jalik inventarlari,

jihozlari

maxsus qiyimlar va x. k.).

9

Boshqa materiallar

YUqoridagi

guruhlarga

kirmaydigan

boshqa

materiallar (tuzatilmaydigan braklar, metallom)

7.1-chizma. Materiallarning tasniflanish tartibi

Buxgalteriya hisobining axborotlari materiallardan ratsional foydalanish, xarajat normalarini kamaytirish, materiallarni oqilona saqlash va ularning butligini ta’minlash yo‘li bilan mahsulot tannarxini kamaytirishga undashi kerak

Bu sohada buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

190

• 
  material qiymatliklarni joylarda saqlash va ulardan barcha bosqichlarda foydalanish ustidan nazorat qilish;
  

• 
  materiallar harakati bo‘yicha barcha muomalalarni to‘g‘ri va o‘z vaqtida hujjatlashtirish; ularni tayyorlash bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni aniqlash va aks ettirish; saqlash joylari va balans moddalari bo‘yicha sarflangan materiallar va ularning qoldiqlarini haqiqiy tannarxini hisoblash;
  

• 
  belgilangan zaxira normalariga rioya qilish ustidan nazorat qilish, ortiqcha foydalanilmaydigan materiallarni aniqlash, ularni sotish;
  

• 
  material yuboruvchilar bilan hisob-kitoblarni o‘z vaqtida olib borish,
  

yo‘ldagi va fakturlanmagan materiallar ustidan nazorat qilish.

Buxgalteriya hisobi oldidagi vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish uchun qo‘yidagilar zarur: narx – nomenklaturaga ega bo‘lishi; aniq hujjatlashtirish va hujjat aylanish tizimini belgilab olish; belgilangan tartibda materiallar qoldiqlarini inventarizatsiya qilish va tanlab nazorat qilishni uyushtirish, ularning natijalarini buxgalteriya hisobida o‘z vaqtida aks ettirish; hisobni avtomatlashtirishning hozirgi zamon vositalarini keng qo‘llash.

Mehnat buyumlari ishlab chiqarish zaxiralari sifatida mehnat vositalari va ishchi kuchi bilan birga korxonaning ishlab chiqarish jarayonini ta’minlaydi. Mehnat buyumlari, mehnat vositalari va ishchi kuchidan farqli o‘laroq ishlab chiqarish jarayonida bir marta foydalanilib, ularning qiymati ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxiga to‘liq o‘tkaziladi.

Hozirgi vaqtda materiallarni baholashda quyidagi usullar qo‘llanilmoqda:

• 
  erkin bozor (shartnoma) yoki davlat tomonidan tartibga solinadigan (preyskurant) ulgurji baholar. Bu narx tovar jo‘natish shartnomalarini tuzishda korxona tomonidan mustaqil belgilanadi va mol yuboruvchi va mol oluvchi bilan hisob – kitoblar olib borishda mol yuboruvchining to‘lov hujjatlarida ko‘rsatilib
  

molning chiqarilish (sotish) narxi shaklida foydalaniladi;

• 
  nomenklatura hisob bahosi bo‘yicha. Bu sotib olingan (tayyorlangan) materiallarning reja tannarxi, o‘rtacha sotib olish narxlari va b. bo‘lishi mumkin. Barcha hollarda ham baho asosida shartnoma yoki preyskurant baholari bo‘lib,
  

191
ustiga rejalashtirilgan (hisoblangan) transport – tayyorlov xarajatlarini qo‘shib belgilaydi. Bu baholar mavjud materiallarni va ularning harakatini joriy va operativ hisobga olishda qo‘llaniladi.

4 – BHMS 9 -bandiga binoan «Material xarajatlari» elementida aks ettiriladigan sotib olinadigan material qiymatliklarining xaqiqiy bahosi (qiymati) quyidagilardan tashkil topadi: sotib olish narxi, import bo‘yicha boj to‘lovlari, mahsulotlarni sertifikatsiyalash xarajatlari, ta’minot va vositachilik tashkilotlariga to‘lanmalar, soliqlar (keyinchalik soliq organlaridan qaytarib olinadigan soliqlardan tashqari, masalan QQS), shuningdek transport – tayyorlov xarajatlari, xizmat ko‘rsatish xarajatlari va zahiralarni sotib olish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan boshqa xarajatlar.

Marketing xizmatlari va zavod omborlarini asrash xarajatlari materiallar tannarxiga kiritilmaydi. Ular korxonaning davr xarajatlariga o‘tkaziladi.

Materiallarning haqiqiy tannarxi faqat oy oxirida buxgalteriya barcha qo‘shiluvchi ma’lumotlarni olgandan so‘ng aniqlanadi. Korxonada materiallar harakati har kuni sodir bo‘ladi, va materiallarning kirim-chiqimi bo‘yicha hujjatlar o‘z vaqtida rasmiylashtirilib, muomalalarni sodir bo‘lishiga qarab hisobga olinishi kerak. SHuning uchun, joriy hisobda qat’iy oldindan belgilangan hisob bahosi deyiladigan bahoni qo‘llash zaruriyati tug‘iladi. Hisob bahosi bo‘lib reja yoki shartnoma baholari hisoblanadi.

Agar joriy hisobda shartnoma baholaridan foydalanilsa, haqiqiy tannarxga etkazib qo‘yish uchun oy oxirida transport – tayyorlov xarajatlarining summasi va foizi chiqariladi.

Reja narxlar qo‘llanilgan hollarda har oyda haqiqiy tannarxni rejadan farq summasi va foizi aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich materiallar tayyorlash jarayoniga baho berish imkoniyatini yaratadi. Transport tayyorlov xarajatlari yoki reja narxdan farqi materiallarning har bir nomenklatura raqami bo‘yicha emas, balki materiallar guruhlari bo‘yicha hisoblab chiqariladi. Asos qilib materiallarning oy boshiga qoldig‘i va ularning oy davomidagi kirimi olinadi.

192
Ishlab chiqarish xarajatlariga hisobdan chiqariladigan materiallarning haqiqiy tannarxini aniqlashda boholashning quyidagi usullaridan foydalaniladi:

- o‘rtacha tannarx (to‘g‘ri chiziqli) bo‘yicha yoki AVEKO usuli – materiallarning umumiy qiymatini ularning miqdoriga bo‘lib, olingan o‘rtacha narxlar asosida hisobdan chiqarish;

• 
  o‘rtacha chamalangan baholar bo‘yicha birinchi tushum- birinchi chiqim. FIFO usuli - ishlab chiqarishga birinchi kelib tushgan partiyadagi narxlar bilan va keyingi partiyadagi narxlar navbatma-navbat hisobdan chiqarib boriladi;
  

• 
  o‘rtacha chamalangan baholar bo‘yicha, oxirgi tushum-birinchi chiqim, LIFO usuli-materiallar ishlab chiqarishda dastavval oxirgi partiya narxlari bo‘yicha
  

pastdan yuqoriga qarab hisobdan chiqariladi.

Misol. Korxonada oy mobaynida quyidagi materiallar partiyasi sotib olngan:

Sotib olingan sana	Miqdori	Narxi	Qiymati
	(dona)	(so‘m)	(m.so‘m)
15.03.15	1000	600	600.0
20.03.15	1700	800	1360.0
25.03.15	1500	900	1350.0
Jami	4200		3310.0

Xo‘jalikda oy mobaynida 2800 dona material sarflandi va omborda 1400 dona material qoldi. Ushbu materiallarning sarflanishini uch xil usulda hisoblab chiqamiz.

O‘rtacha tortilgan (AVEKO) usulida bir xildagi har bir sarflangan materiallar birligining qiymati davr boshiga qolgan va shu davr ichida sotib olingan yoki ishlab chiqarilganlarning o‘rtacha tortilgan qiymatida aniqlanadi. Xo‘jalik yurituvchi subektdagi vaziyatga qarab o‘rtachasi davr oxirida yoki har bir qo‘shimcha qabul qilingani bo‘yicha hisoblab topiladi.

Hozirgi kundagi pulning qadrsizlanish davrida reja baholarini qo‘llash tavsiya qilinmaydi. Bunday vaqtda FIFO va AVEKO usullarini qo‘llash ma’qul.

193
AVEKO usulida materiallarni baholash tartibi

Material sarfi	Miqdori	Narxi (so‘m)	Qiymati
			(m.so‘m)
1-partiya	1000	600	600.0
2-partiya	1700	800	1360.0
3-partiya	100	900	900.0
Jami sarflangan material	2800	788.1	2207.0
Ombordagi qoldiq	1400	788.1	1103.0

Bugungi kunda materiallarni ishlab chiqarishga hisobdan chiqarishda 4-BHMSning 17 –bandiga muvofiq FIFO usulini qo‘llashni tavsiya qilinadi. Bu usulda birinchi navbatda sotib olingan tovar-material zaxiralar birligi birinchi sotiladi yoki ishlab chiqarishga sarflanadi va demak davr oxiriga qolgan tovar-material zaxiralari – bu oxirgi sotib olingan yoki ishlab chiqarilganlardir.

FIFO usulida materiallarni baholash tartibi

Material sarfi	Miqdori	Narxi (so‘m)	Qiymati
			(m.so‘m)
1-partiya	1000	600	600.0
2-partiya	1700	800	1360.0
3-partiya	100	900	900.0
Jami sarflangan material	2800		2860.0
Ombordagi qoldiq	1400	900	1260.0

Xalqaro andazalar tomonidan TMZni hisobga olish va baholashda LIFO usulidan foydalanishga ruxsat berilgan. Bu usulda oxirgi navbatda sotib olingan tovar – material zaxiralar (TMZ) birligi birinchi sotiladi yoki ishlab chiqarishga sarflanadi, demak davr oxiriga qolgan tovar – material zaxiralari birinchi sotib olingan yoki ishlab chiqarilganlardir.

SHunday qilib, xo‘jalik yurituvchi subektlarda materiallarni ishlab chiqarish xarajatlariga hisobdan chiqarish va materiallarni baholash usuli ularning hisob siyosatida o‘z aksini topmog‘i lozim.

194
LIFO usulida materiallarni baholash tartibi

Material sarfi	Miqdori	Narxi (so‘m)	Qiymati
			(m.so‘m)
1-partiya	1500	900	1350.0
2-partiya	1300	800	1040.0
3-partiya	-	-	-
Jami sarflangan material	2800		2390.0
Ombordagi qoldiq	400	800	320.0
	1000	600	600.0
Jami qoldiq	1400		920.0