D. Q. Usmanova buxgalteriya hisobi o‘quv qo‘llanma samarqand – 2020

1.3. Buxgalteriya hisobining predmeti, vazifalari va unng oldiga


qo‘yilgan talablar

Korxona, tashkilot va muassasalarda buxgalteriya hisobi xo‘jalik faoliyatini kuzatish, boshqarish va nazorat qilish maqsadida yuritiladi. Buning mazmunida ijtimoiy mahsulotni takror ishlab chiqarish yotadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish o‘z navbatida ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalariga bo‘linadi.

Ishlab chiqarish sohasiga moddiy boyliklarni ishlab chiqaruvchi hamda moddiy boyliklarni ishlab chiqaruvchilardan istemolchilarga etkazib berish bilan band bo‘lgan tarmoqlari kiradi.

Ijtimoiy mahsulotni takror ishlab chiqarish - korxonaning jamg‘armalaridan, ya’ni ishlab chiqarish faoliyati uchun zarur bo‘lgan moddiy va pul mablag‘laridan foydalanish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Mulkchilikning har xil shakllaridagi korxonalarga zarur bo‘lgan mablag‘lar ma’lum manbalar hisobidan shakllanadi. Ishlab chiqarish - taqsimot, aylanish va istemol jarayonlariga xizmat qila turib, korxonalar mablag‘lari uzluksiz doirada aylanishni amalga oshiradi. SHuning uchun buxgalteriya hisobi bu erda moddiy boyliklarni yaratishga yo‘naltirilgan doiraviy aylanish jarayonidagi korxona mablag‘larining holatlari va ulardan foydalanishni samarali boshqarish uchun zarur bo‘lgan axborotni shakllantiradi.

Noishlab chiqarish sohasini aholiga xizmatlar ko‘rsatuvchi tarmoqlar tashkil qiladi. Bularga sog‘liqni saqlash, xalq ta’limi, san’at hamda davlat boshqarmalari

25
va mudofaa muassasalari kiradi. Noishlab chiqarish sohasida garchi mahsulot ishlab chiqarilmasa ham, u ishlab chiqarish sohasiga o‘zining natijalari orqali ijobiy ta’sir qiladi.

Noishlab chiqarish sohasi tashkilotlari va muassasalarining xo‘jalik faoliyatlari, ularga davlat budjetidan qisman ajratilgan hamda o‘zi ishlab topgan mablag‘lardan qay darajada samarali foydalanilayotganini boshqarishdan iborat. SHunday qilib, noishlab chiqarish sohasida ishlab chiqarish tarmog‘ida yaratilgan ijtimoiy mahsulotning taqsimoti va istemoli sodir bo‘ladi. Demak, buxgalteriya hisobi noishlab chiqarish sohasiga ajratilgan mablag‘larning holati, sarflanishi haqida axborotlarni shakllantiradi.

Moddiy boyliklarning noishlab chiqarish sohasida istemol qilinishi, noishlab chiqarishning bir qismidir. Undan tashqari, noishlab chiqarishning istemoliga shaxsiy istemol va jamiyat a’zolarining ehtiyojlarini qondirish ham kiradi. SHaxsiy istemolni buxgalteriya hisobi bevosita o‘z ichiga olmaydi. Lekin shaxsiy istemol buxgalteriya hisobida mutlaqo aks ettirilmaydi, deb o‘ylash xatodir. Haqiqatda, buxgalteriya hisobi uni aks ettiradi, lekin uni tavsiflash uchun zarur bo‘lgan barcha ko‘rsatkichlarga ega emas. SHaxsiy istemol to‘g‘risidagi ma’lumotlarni savdo, umumiy ovqatlanish korxonalari, xalq ta’limi, sog‘liqni saqlash muassasalari va boshqa tashkilotlarning hisobotlaridan olish mumkin. Bu ma’lumotlar bo‘yicha statistika bo‘limlari shaxsiy istemolni tavsiflovchi ko‘rsatkichlarni aniqlaydi.

Ijtimoiy mahsulotni takror ishlab chiqarishdan tashqari buxgalteriya hisobida mehnat kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarini takror ishlab chiqarish ham aks ettiriladi.

Buxgalteriya hisobida ishchi kuchini takror ishlab chiqarish, mehnat kuchini tayyorlash bilan bog‘liq bo‘lgan har xil xarajatlarni hamda ish haqi va ularning turli xildagi daromadlari harakatini hisoblab topish yo‘li bilan aniqlanadi. Ishchi kuchini tayyorlash xarajatlari, ish haqini to‘lash va xo‘jaliklarning daromadlarini taqsimlash, moddiy qiymatliklar va pul mablag‘larini sarflashni anglatadi.

Ishlab chiqarish munosabatlarini takror ishlab chiqarish buxgalteriya hisobida mulkchilikning har xil shakllaridagi korxona jamg‘armalarining mavjudligi va

26
harakatini aks ettirgan holda qayd qilinadi. Takror ishlab chiqarish jarayonida ularning o‘zgarishini ko‘rsatib, buxgalteriya hisobi mulkning rivojlanishini tavsiflaydi va shu bilan ishlab chiqarish munosabatlarini takror ishlab chiqarish haqidagi zarur ko‘rsatkichlarni beradi.

YUqorida aytilganlardan shuni xulosa qilish mumkinki, buxgalteriya hisobi predmetining asosiy mazmuni korxonalar, tashkilotlar va muassasalarning xo‘jalik faoliyatini amalga oshirishda foydalanadigan resurslarni samarali boshqarish uchun zarur bo‘lgan axborotni shakllantirishdan iborat. SHu mablag‘larning sarflanishi, ishlab chiqarish hajmi va faoliyat natijalarini ratsional hamda to‘g‘ri boshqarish hozirgi vaqtda muhim ahamiyat kasb etadi.

SHunday qilib, buxgalteriya hisobining predmeti - ishlab chiqarish jarayonidagi korxonalar, tashkilotlar va muassasalarning samarali boshqarilishida mablag‘lar holati hamda ulardan unumli foydalanish haqidagi axborotlarni shakllantirish hisoblanadi.

Buxgalteriya hisobining predmetini o‘rganishda, uning tarixiy xarakterini hisobga olish kerak. CHunki buxgalteriya hisobi predmetning mazmuni har xil iqtisodiy tuzumlarda bir xil bo‘lmagan. Ularning o‘zgarishi bir tuzumdan boshqasiga o‘tish paytida, mulkchilik shakllarining rivojlanishi bilan belgilanib borilgan.

Boshlang‘ich jamoa tuzumida hisobning predmeti sifatida umumiy mulkchilik tashkil qilgan mablag‘lar va shu mablag‘lardan foydalanishga doir operatsiyalar qaralgan. Ushbu mulkchilik jamiyatida feodallarning ishlab chiqarish vositalariga va qullarga bo‘lgan egaligi hisobning predmeti bo‘lgan.

Ishlab chiqarish vositalari, mehnat buyumlaridan tashqari, bevosita jonli mehnat sohibi va dehqonga ega bo‘lgan feodal o‘z xohishiga ko‘ra ularni xarid qilishi hamda sotishi mumkin edi. SHuning uchun ham bu davrda mehnat kuchlari hisob predmetiga kiritilgan.

Turli xil mulkchilik shakllariga asoslangan, rivojlangan bozor iqtisodiyotidagi jamiyatda individual kapital yoki mulk egasining kapitali buxgalteriya hisobining predmeti hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi bu erda birinchi navbatda, mulk egasi

27
yoki mulk egalari tomonidan korxonalarga qo‘yilgan resurslarni samarali boshqarish maqsadlari uchun axborotni shakllantiradi. Foydani oshirish maqsadida, xo‘jalik yuritish subektlari Nizomida ko‘rsatilgan asosiy va boshqa moliyaviy faoliyat hisobiga boy berilgan imkoniyatlarni qidirib topish bilan shug‘ullanadi.

Demak, buxgalteriya hisobi predmetining mazmuni u yoki bu ijtimoiy tuzumga xos bo‘lgan mulkchilik shakli bilan belgilanadi. YA’ni, har bir jamiyatda moddiy ishlab chiqarishni tashkil qilish va samarali boshqarish uchun qanday ma’lumotlar talab qilinishiga bog‘liq bo‘ladi.

Jamiyat rivojlangan sari hisobning ahamiyati ham uzluksiz o‘sib boradi. Bunda uning qo‘llanish doirasigina emas, balki unda aks ettiriladigan predmeti va bajaradigan funksiyalari ham tobora kengayib boradi.

Buxgalteriya hisobining predmeti bilan bir qatorda uning obektlarini ham farqlab olish lozim. Buxgalteriya hisobining obektlari deganda, muayyan korxona ega bo‘lgan moddiy va pul mablag‘lari, uning boshqa tashkilotlar va muassasalar bilan bo‘lgan yuridik munosabatlari, shuningdek mablag‘lar hamda munosabatlarni o‘zgartiradigan xo‘jalik operatsiyalari tushuniladi. Korxonaning moddiy va pul qiymatliklari o‘z faoliyatini amalga oshirish uchun foydalaniladigan mablag‘larini ifodalaydi. Xo‘jalik muomalalari esa ishlab chiqarishning mazmunini ifodalovchi jarayonlarni tashkil qiladi.

Ba’zida buxgalteriya hisobining predmeti deb o‘z faoliyatini aks ettiruvchi operatsiyalar tushuniladi. Lekin bunday tushuncha hisob kategoriyalarini ilmiy talqiniga chalkashlik kiritadi. CHunki aks ettiriladigan narsalar buxgalteriya hisobining predmeti bo‘lgani bilan, uning qo‘llaniladigan joyiga ham shunday qarashimiz lozimligini bildirmaydi.

Buxgalteriya hisobining vazifalari iqtisodiyot rivojlanishining har bir bosqichida amalga oshirilayotgan xo‘jalik siyosati bilan belgilanadi va quyidagilardan iborat:

- hisobda aks ettiriladigan obektlarni boshqarish uchun ma’lumotlarni yig‘ish, ularni filtrlash va kerakli axborotni shakllantirish;

28

• 
  korxonalar faoliyati natijalari haqidagi axborotni o‘lchash va taqdim etish;
  

• 
  soliq organlariga mahalliy soliqlar, ish haqiga olinadigan soliqlar va ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar, pensiya fondlari, ish bilan ta’minlash fondi, mulklar, transport vositalariga soliqlar, aksiz yig‘imlari va qo‘shilgan qiymat soliqlari va hokazolar bo‘yicha to‘lovlarning to‘g‘riligini nazorat qilish;
  

• 
  xo‘jalik hisobini mustahkamlashga yordam berish;
  

• 
  xo‘jalik operatsiyalarini samarali boshqarishdan iboratdir;
  

YUqorida keltirilgan vazifalardan tashqari xo‘jalik hisobi boshqa vazifalarni ham bajaradi. Xo‘jalikdagi imkoniyatlarni yuzaga chiqarish va ulardan foydalanishga ta’sir ko‘rsatadi. Uning ma’lumotlari bo‘yicha ishlab chiqarishni kengaytirish imkoniyatlari, asbob-uskunalaridan foydalanishni yaxshilash, mablag‘larni unumsiz sarflash sabablari aniqlanadi, korxona xo‘jalik faoliyatidagi kamchiliklarni bartaraf qilish va uni yaxshilash yo‘llari belgilanadi.

Buxgalteriya hisobi butun mamlakat bo‘yicha hamda har bir korxona, tashkilot va muassasa bo‘yicha belgilangan ishlab chiqarish dasturining bajarilishini aks ettiradi.

SHunday qilib, buxgalteriya hisobi - bu faoliyat ko‘rsatayotgan subektning mulki, majburiyatlari, xo‘jalik operatsiyalari va ularning harakatini yoppasiga hamda uzluksiz hujjatlashtirish yo‘li bilan tartibli yig‘ish, nazorat qilish, o‘lchash, ro‘yxatga olish, pul o‘lchovida ishlov berish tizimidir.

Buxgalteriya hisobining asosiy maqsadi - to‘liq va ishonarli axborotlarni shakllantirish, ichki va tashqi foydalanuvchilarni u bilan ta’minlash, shuningdek boshqaruv va moliyaviy qarorlar qabul qilish uchun axborotlardan foydalanish.

Demak, buxgalteriya hisobi bu -

Birinchidan subektning iqtisodiyoti to‘g‘risida miqdoriy (moliyaviy) axborot beruvchi axborot tizimidir;


Ikkinchidan iqtisodiy axborotni aniqlash, nazorat qilish, o‘lchash va uzatish jarayonidir;


Uchinchidan cheklangan resurslardan foydalanish usulini tanlab olishda

29
zarurdir.

Buxgalteriya hisobini korxona to‘g‘risidagi moliyaviy axborotlar bilan ta’minlovchi tizim, biznes amaliyotiga iqtisodiy nazariyani amalda qo‘llovchi, jahon ishbilarmonlar tili, soliqqa tortiladigan bazani shakllantirish usuli desak, bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalter - moliyaviy axborotlar menejeri, moliyaviy axborotlar bilan ta’minlovchi mutaxassis, moliyaviy asosda qarorlar qabul qilish bo‘yicha menejerga faol yordamchi va nihoyat korxona faoliyatini tubdan yaxshilovchi shaxsdir.

Korxonalarni boshqarishda xo‘jalik hisobidan samarali foydalanish hamda asoslangan boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun ma’lum talablarga rioya qilish kerak. Bu talablar buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari bilan belgilangan.

Amaliyotda buxgalteriya hisobi oldiga an’anaviy ravishda quyidagi talablar qo‘yilgan:

-hisob ko‘rsatkichlarining reja ko‘rsatkichlari bilan solishtiruvchanligi; -o‘z vaqtidaligi, aniqligi va obektivligi; -to‘laligi;

-ravshanligi;

-tejamliligi va hammabopligi. va x.k.

-hisob ko‘rsatkichlarining reja ko‘rsatkichlari bilan solishtiruvchanligi

Hisob ko‘rsatkichlarining markazlashtirilgan tartibda belgilangan reja ko‘rsatkichlari bilan solishtirish mumkinligini ta’minlashni nazarda tutadi. Korxonani rivojlantirish rejalari korxonaning o‘zi ishlab chiqadigan bozor iqtisodiyoti sharoitida ichki ishlab chiqarishni rejalashtirish nuqtai nazaridan ko‘rilishi kerak.

O‘z vaqtidaligi, aniqligi va obektivligi talabiga kelsak, shuni aytishimiz lozimki, xalqaro standartlarga binoan o‘rinlilik, ahamiyatlilik va moddiyliligiga ko‘proq ahamiyat beriladi. Buxgalteriya hisobida nazariyadan ko‘ra amaliy tomonga ko‘proq e’tibor berilishi kerak.

Tejamliligi va hammabopliligi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu talab chegaralangan bo‘ladi. Tejamlilikni nazarda tutganda axborotni uni hosil qilish

30
sarflari bilan solishtirish asosida uning muhimliligidan kelib chiqish lozim. O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Qonuniga

binoan maxsus talablar bilan belgilangan va ularga asoslangan holda hisob yuritilishi hamda hisobot tuzilishi lozim bo‘lgan buxgalteriya hisobining asosiy tamoyillari quyidagilardir:

-ikkiyoqlama yozuv;

-uzluksizlik;

-xo‘jalik operatsiyalari, aktivlar va passivlarning pulda baholanishi; -aniqlik;

-hisoblash;

-ehtiyotkorlik;

-mazmunning shakldan ustunligi;

-ko‘rsatkichlarning qiyoslanuvchanligi;

-moliyaviy hisobotning betarafligi;

-hisobot davri daromadlari va xarajatlarining muvofiqligi; -aktivlar va majburiyatlarning haqiqiy baholanishi.