D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

8.5-rasm. Xira muhitlarda yorug’likning sochilishi. 
Sochilgan yorug’likni dastlabki dastaga nisbatan burchak ostida N 
qutblagich orqali kuzatganda, S manbadan kelayotgan yorug’lik tabiiy bo’lsa ham, 
sochilgan nurlar chiziqli qutblangan bo’ladi. Sochilgan yorug’likda elektr 
vektorining yo’nalishi dastlabki dasta va kuzatish yo’nalishi orqali o’tkazilgan 
tekislikka tik bo’ladi. Тurli yo’nalishlar bo’yicha sochilgan yorug’likning 
intensivligini baxolasak, bu intensivlik dastlabki nur o’qiga nisbatan va unga 
perependikulyar bo’lgan chiziqqa nisbatan simmetrik bo’ladi. 
Turli yo’nalishlar bo’yicha sochilgan yorug’lik intensivligi taqsimotini 
ko’rsatuvchi grafik sochilish indikatrisasi deb ataladi. Tushayotgan yorug’lik tabiiy 
yorug’lik bo’lganda intensivlik 

2
cos
1
~

I
(8.1) 
formula bilan ifodalanadi. 
Reley (1899-y.) o’lchamlari yorug’lik to’lqin uzunligiga nisbatan kichik 
bo’lgan sferik zarralarda sochilgan yorug’lik intensivligini aniqlash uchun 
quyidagi ifodani taklif qildi:










2
2
0
0
2
4
2
2
0
2
0
cos
1
2
)
'
(
9










L
V
N
I
I
(8.2) 

---

182 
Bu yerda: 
N
- sochib yuboruvchi hajmdagi zarralar soni, 
V
va 

- zarraning 
hajmi va dielektrik singdiruvchanligi, 

0
- muhitning dielektrik singdiruvchanligi, 

- sochilish burchagi, 
L
- kuzatish nuqtasigacha bo’lgan masofa. 
Sochilgan yorug’lik intenesivligi to’lqin uzunligining to’rtinchi darajasiga 
teskari proporsional ekan, bu qonunga Reley qonuni deyiladi. Ideal toza muhitlarda 
optik birjinslimaslik yuzaga kelishining sabablari quyidagilar: 
Kritik opalestsentsiya.
Zichlik fluktuatsiyasining ortishi uchun ayniqsa 
modda kritik holatining yaqinida qulay sharoit yuzaga keladi. Bu fluktuatsiyalar 
yorug’likning shunday intensiv sochilishiga olib keladiki, yorug’lik solingan shisha 
ampula butunlay qora bo’lib ko’rinadi (gaz yoki suyuqlikning kritik 
temperaturasida yorug’likning intensiv ravishda sochilish hodisasiga kritik 
opalestsentsiya deb ataladi). 
Yorug’likning suyuqlik sirtida sochilishi. 
Hajmda bo’ladigan hodisalarga 
o’xshash sochilish suyuqlik sirtida ham bo’lishi mumkin. Suyuqlikning tekis sirti 
molekulyar harakat tufayli muttasil ravishda “buzilib” turadi va u yorug’likni 
sochadi. Ikki suyuqlik chegarasida kapillyar kuchlar kichik bo’ladi va yorug’lik 
chegaradan Frenel qonuniga asosan qaytibgina qolmasdan, balki hamma tomonga 
intensiv ravishda sochiladi. (L.I.Mandelshtam, 1913 y.).
Yorug’likning toza moddada molekulyar sochilishi.
 
Mandelshtam (1907 y.) 
toza suyuqlik yoki gazlarda optik jihatdan birjinslimaslikka olib keladigan fizik 
sabablar borligini tushuntirib berdi. Mandelshtam va Smoxulovskiy (1908 y.) 
larning fikricha, bunga sabab zichlik fluktuatsiyasidir. Bu fluktuatsiyalar modda 
molekulalarining tartibsiz harakati tufayli yuzaga keladi; shuning uchun 
molekulalar sababchi bo’lgan bunday sochilishga molekulyar sochilish deyiladi.
 
A.Eynshteyn (1910 y.) yorug’likning kritik nuqtadan uzoqda molekulyar 
sochilishining miqdoriy nazariyasini yaratdi. Oddiy elektrodinamik hisob 
intensivlikning quyidagicha bo’lishini ko’rsatadi:

---

183 
 






2
2
2
4
2
0
cos
1
2




V
V
L
I
I
(8.3)
Bu yerda V*- fluktuatsiya yuz bergan hajm,

- dielektrik 
singdiruvchanlik fluktuatsiyasi. 
Eynshteyn optik birjinslimaslikka erigan moddalar 
c
kontsentratsiyasi xam 
sabab bo’lishini ko’rsatdi: 






2
2
,
2
4
2
0
cos
1
2










A
S
p
N
cM
c
L
V
I
I
(8.4)
Yorug’likning molekulyar sochilishida sochilgan yorug’likda chastotalari 




0
0
,


bo’lgan ikkita satillet bo’lishi kerak. Bu yo’ldoshlar Mandelshtam-Brillyuen 
komponentalari deb ataladi va Reley chizig’ining nozik tuzilishini tashkil qiladi:




2
1
sin
2
0
0
c
v
n





(8.5) 
Bu Mandelshtam-Brillyuen formulasidir.