D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

10.6-rasm. Optik skanerlovchi mikroskopning tuzilishi. 
Bu usulda ajratuvchanlik 50 nm gacha yetadi, bu oddiy optik 
mikroskopnikidan o’n martalab yuqoridir. Undan tashqari, yaqin maydon optik 
mikroskopiyasi biologik obyektlarni o’rganish uchun juda mos keladi. Chunki, 
bunda bioobyekt AKM va elektron mikroskoplar holidagi signallar ta’sirlaridan, 
mexanik yoki ionlashtiruvchi ta’sirlardan mustasno bo’ladi. Lazerning kam 
quvvatli, oddiy, yorug’lik nurlari esa bioobyektga salbiy ta’sir ko’rsatmaydi
. 
Ultratovush
- chastotasi 20000 Gs katta bo’lgan elastik tebranishlar va 
to’lqinlar. Ultratovushni past chastotali (1,5 10
4
Gs), o’rta chastotali (10
5
—10
7
Gs) 
va yuqori chastotali (10
7
—10’ Gs) ultratovushga bo’lish mumkin. 

---

234 
Ultratovush tebranishlarni hosil qilishda maʼlum fizik hodisalarga asoslanib 
yasalgan ultratovush nurlatkichlari qurilmalaridan foydalaniladi. Mexanik 
nurlatkichlarda ultratovush tebranishlar gaz yoki suyuqlik oqimining mexanik 
energiyasi hisobiga sodir bo’ladi. Elektromagnit nurlatkichlarning magnitostriksiya 
va pyezoelektr hodisalariga asoslangan turlari keng tarqalgan. 
Ultratovushsuv osti kemalarini izlashda, dengiz (okean) chuqurligini 
aniqlashda, texnologik jarayonlarni tezlatishda, qiyin kechadigan baʼzi kimyoviy 
reaksiyalarni ro’yobga chiqarishda, massa almashinish, kristall o’stirish, elektroliz 
kabi jarayonlarni tezlatishda, moddalarning fizik xususiyatlarini o’rganishda, 
materiallar sifatini tekshirishda, moddalarga ishlov berishda, diagnostika va 
davolashda keng qo’llaniladi.
Ultratovush bilan davolash — davolash va diagnostika maqsadida 
ultratovushdyan foydalanish. Ultratovushning taʼsir etish mexanizmi mexanik 
(hujayra va to’qimalar mikromassaji), termik (issiq hosil bo’lishi) va fizikkimyoviy 
faol moddalar hosil bo’lishi va boshqa omillarga asoslangan. 
Ultratovush tibbiyot amaliyotida 30-yillardan qo’llana boshlandi. Undan 
davo maqsadida foydalanishda maxsus apparatlar qo’llaniladi. Ultratovush tanaga 
1 sm dan 5—6 sm gacha chuqurlikda kiradi, bu undan turli aʼzolarni davolashda 
foydalanishga imkon beradi. Ultratovush bilan asosan, uning to’qimalardagi 
xujayralar ichki jarayonlarini (oqsil biosintezi, biologik faol moddalarning hosil 
bo’lishi, va boshqalar) faollashtirishga yordam beruvchi kichik dozasidan 
foydalaniladi. 
Ultratovush organizmga mexanik, fizik, kimyoviy va issiq taʼsir qiladi. 
Ultratovushning terapevtik taʼsiri mahalliy va umumiy reaksiyalardan iborat bo’lib, 
neyroreflektor va gumoral yo’l orqali yuzaga chiqadi. Ultratovush maʼlum dozada 
og’riqsizlantiruvchi, so’ruvchi, yallig’lanishga qarshi, spazmolitik, fibrionolitik, 
qonni suyultiruvchi taʼsir qiladi. Uning taʼsirida bitish va tiklanish jarayonlari 
tezlashadi, nervmuskul apparati qo’zg’aluvchanligi oshadi. Periferik nerv tolasidan 
impuls o’tishini tezlashtiradi, to’qimaning trofik funksiyasini yaxshilaydi va h.k. 

---

235 
Tayanch-harakat apparati kasalliklari (artrit, artroz, revmatoid artrit, 
periferik nerv sistemasi jarohati va kasalligi, hazm aʼzolari kasalliklari, meʼda va 
12 barmoq ichak kasalliyutari), quloq, tomoq va burun kasalliklari (tonzillit, 
faringit), ginekologik kasalliklar (salpingoofaritlar), urologik kasalliklar (prostatit) 
va stomatologik kasalliklar (parodontoz)ga yaxshi naf beradi. 
Ultratovushni qo’llash bemorga to’g’ri kelishi kelmasligini faqat vrach 
aniqlab beradi. To’qimalarni kesish kabi xirurgik operatsiyalarda ham ultratovush 
asboblaridan foydalaniladi. Ultratovush diagnostika maqsadlarida tosh va yot 
jismlarni, homilaning joylashish holati hamda boshining o’lchamini va boshqalarni 
aniqlashda qo’llaniladi.