Dars ishlanmasi tekshiruvchi: O. Ikromov

Suitsidal axloqning yosh xususiyatlari 
Yosh suitsidal axloq xususiyatlariga aqamiyatli tarzda ta'sir ko`rsatadi.
Masalan, qayotning yoshlik yoki qarilikning boshlanishi kabi krizis davri baland
suitsidal tayyorgarlik bilan xaraktyerlanadi.
Bola yoshidagi suitsidal axloq vaziyatli-shaxsiy ryeaktsiya xaraktyerini
oladi, ya'ni o`lish istagining o`zi bilan emas, balki stryessli vaziyatlar yoki jazodan
qochishga urinish bilan bog’liq. Ko`pchilik tadqiqotchilarning ta'kidlashicha, 13
yoshgacha bo`lgan bolalardagi suitsidal axloq –kam uchraydigan ko`rinish, va

faqat 14-15 yoshga yetgandagina suitsidal faollik kyeskin o`sadi, 16-19 yoshda eng

yuqori darajaga yetadi [4, 5, 15].
Po danno`m isslyedovaniya A.G.Ambrumova tadqiqotlarining ma'lumoti
bo`yicha suitsidal axloqli 770 bola va o`smir bola tyekshirilganda, ularning eng
yoshi 7 yoshda bo`lgan. Ko`pchiligini qizlar tashkil etgan (80,8 %). qizlarda
zaqarlanish, o`qil bolalarda esa yo`qon tomirlarni qirqish va o`z-o`zini osish
bo`lgan [12, 131-b.].
Ko`pchilik mualliflarning hisoblashicha, boladagi o`lim kontsyeptsiyasi
faqat 11-14 yoshga yetganidagina babbarobar yaqinlashadi, shundan kyeyin bola
o`limning ryealligi va qaytarib bo`lmasligini chindan anglaydi. Kichik bola
yashash va o`lish o`rtasidagi farqni yaxshi tushunmaganidan o`limdan ko`ra
yaxshiroq fantaziya qiladi. Va faqat o`smir yoshiga yaqinlashgach garchi o`zi
uchun kam eqtimolli bo`lib ko`rinsa, rad etsa-da, o`limni ryeal ko`rinish sifatida
anglaydi. Albatta, “suitsid” va “suitsidal axloq” atamasi qat'iy ma'noda ilk
yoshdagilar uchun kam muvofiq kyeladi.
Bolalar o`z axloqi uchun tushuntiradigan sabablar jiddiy emas va bir lahzalik
bo`lib tuyulishi mumkin. Bolalar uchun umuman olganda ta'sirchanlik,
ishonuvchanlik, o`z axloqiga past tanqid, kayfiyatning o`zgarishi, impulsivlik,
yorqin qis qilish va boshdan kyechirish layoqati xaraktyerlidir. Bola yoshida o`z-
o`zini o`ldirish qazab, qo`rquv, o`zi yoki boshqalarni jazolash bilan uyqonadi.
Ko`pincha suitsidal axloq boshqa axloqiy muammolar bilan, masalan, maktabga
qatnamaslik yoki nizolar bilan uyqunlashadi.
Suitsidal axloqning tuqilishiga, shuningdyek, xavotirli va ruqiy azoblanish
qolati ham ko`maklashadi. Bolalarda ruqiy azoblanish qolatining byelgilari
quyidagilar bo`lishi mumkin: qayqu, bolalarga xos bo`lmagan kuchsizlik, uyqu va
ishtaqaning buzilishi, oqirlikning pasayishi va somatik arzlar, omadsizlikdan
qo`rqish va o`qishga qiziqishning susayishi, to`laqonli emaslik va inkor etilganlik
tuyqusi, o`z-o`zini o`ta tanqid qilish, odamovilik, xavotirlilik, tajovuzkorlik va
frustratsiyaga past chidamlilik. Biz o`smir yoshida suitsidal axloqning birmuncha
boshqacha kartinasini kuzatamiz. O`smirlar orasida o`z-o`zini o`ldirishga urinish
bolalarga qaraganda aqamiyatli tarzda ko`p uchraydi, shu bilan birga ularning
kamchiligigina o`z maqsadlariga erishadilar. Tugallangan suitsidlarning soni
barcha suitsidal harakatlarning 1 foizidan oshmaydi [4]. Bu yoshda suitsidal axloq
namoyishkorona, shu jumladan, shantaj xaraktyeriga ega. A.Ye.Lichkoning
ta'kidlashicha, faqat 10 foiz o`smirlardagina o`z-o`zini o`ldirishning qaqiqiy istagi
mavjud, qolgan 90 foizida – bu yordam qaqidagi qichqiriqdir [13, 73-b.].
B.N.Almazov 14-18 yoshdagi o`zini atayin kyesgan o`smirlar guruhini tyekshirib,
byelgiladiki, faqat 4 foizigina o`z-o`zini kyesayotgan lahzasida suitsidal
mazmundagi fikrga ega bo`lgan. Ko`pgina ekstsyesslar tyengdoshlari bilan
urushib qolganidan kyeyin, shuningdyek, “birodarlashuv” an'anasi yoki sodir
etilgan [13, 132-b.]. A.Ye.Lichko, A.A.Alyeksandrov, 14-18 yoshdagi o`smirlar
guruhida tyekshiruv o`tkazib, 49 foizida suitsidal harakat o`tkir affyektiv
ryeaktsiya fonida sodir etilgan dyegan xulosaga kyeldilar [13, 133-b.]. O`smirlar
guruhida, shuningdyek, psixik buzilishlar roli, masalan, ruqiy azoblanish qolati
birmuncha o`sgan. Ruqiy azoblanishning “bolalik” byelgisiga zyerikish va

charchash tuyqusi, mayda narsalarga diqqatni jamlash, isyon va bo`ysunmaslikka

moyillik, ichkilik va giyohlarni suiistye'mol qilish qo`shiladi.
Umuman olganda o`smirlarning suitsidal axloqiga tyengdoshlari va ota-
onalari bilan shaxslararo munosabatlarning aqamiyatli ta'siri qaqida gapirish
mumkin. L.Ya.Jyezlovaning fikriga ko`ra [11], pubyertat yosh oldidan “oilaviy”,
pubyertat yoshida esa “jinsiy” va “muqabatli” muammolar ustunlik qiladi.
Boshqa, afsuski, nisbatan kam o`rganilgan o`ta muqim omil – o`smir
submadaniyaning ta'siridir. OAV ning 1999 yilda «Ivanushki intyernyeshnl»
yoshlarning pop-guruhining sardori Igorya Sorinning o`z-o`zini o`ldirganligi
qaqidagi xabariga javoban bir nyecha o`smir qizlar o`zlarining syevimli
shaxslaridan namuna olib, unga ergashganlar.
14 yoshdan kyeyin suitsidal axloq qizlarda qam, o`qil bolalarda ham
taxminan bir xil namoyon bo`ladi. O`smir yoshida suitsidal axloq ko`pincha jinsiy-
shaxsiy munosabatlar, masalan, baxtsiz muqabbat bilan bog’liq bo`ladi. Yoshlar
guruhi ruqiy azoblanish qolatiga duchor bo`ladi. Ruqiy azoblanish qolatining
darajasi ko`pincha suitsidal xavfning jiddiyligining ko`rsatkichidir.
Tadqiqotlarning ko`rsatishicha, tugallangan o`z-o`zini o`ldirishning
birmuncha miqdori 40 dan 65 yoshgacha oraliqda sodir etiladi. o`z-o`zini o`ldirish
darajasi erkaklar orasida yuqori. Yetuk yoshning tipik stryessorlari ajrashish
vaziyati, yaqin odamini yo`qotish, ishdan bo`shash, moliyaviy krizis, oiladagi
o`lim hisoblanadi.
Kyeksa yosh yolqizlik, profyessional faoliyatning yakunlanishi,
imkoniyatlarning yo`qolishi, oila va do`stlardan ayrilish va q.k. kabi jiddiy
ijtimoiy-psixologik muammolar bilan to`qnashadi. Kyeksa odamlardagi ruqiy
azoblanish qolati charchaganlik, fatallik va umidsizlik bilan xaraktyerlanadi.
Umidsizlik o`lishning mustaqkam istagida namoyon bo`ladi. Kyeksa yosh qator
sabablar kuchida suitsidal axloqqa birmuncha mubtalo bo`lganlardan biri
hisoblanadi.