Davlat transfertlari va daromadlari tahlili

Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu kurs ishi o’z ichiga kirish, to’rtta reja, xulosa va takliflar, hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatini qamrab olgan.


II. Asosiy qism
2.1. Budjet jarayonini tashkil etishning nazariy-huquqiy asoslari
Moliya tizimining asosini davlat budjeti tashkil etadi. U bir tomondan resurslarni hal qiluvchi qismini o’zida jamlaydi. Ikkinchi tomondan esa barcha moliya bo’g’inlari va muassasalarining o’zaro aloqadorligini ta’min1aydi, ularning faoliyatini muvofiqlashtirib boradi. Budjet iqtisodiyotiga ishlab chiqarish jarayoniga xo’jalik hayotiga davlat tomonidan ta’sir o’tkazish vositasidir hamda u davlat iste’molining moliyaviy asosi sifatida namoyon bo’ladi va ijtimoiy monitorlash uchun foydalaniladi. O’zbekiston Respublikasining budjet tizimi davlat budjeti amal qilishining tashkiliy shaklidir. Bunday tizim davlatning iqtisodiy siyosatini amalga oshirishda asosiy dastaklardan biri hisoblanadi. Budjet tizimi Respublika barcha budjetlarining jamlanmasi bo’lib, u davlatning siyosiy va iqtisodiy tizimlariga, respublikaning ma’muriy bo’linishiga asoslanadi. Budjet tizimining iqtisodiy, ijtimoiy va tashkiliy tamoyillari, tuzilishi, unda birlashib ketadigan budjetlarning o’zaro aloqadorligini respublika budjet qurilmasini belgilaydi. Hozirgi davrda budjetni ko’rib chiqish, tuzish, hamda budjetlararo munosabatlarni takomillashtirish hozirgi davrning eng dolzarb muammolaridan biri bo’lib hisoblanadi. Budjet daromadlari hamda xarajatlarini mutanosib olib borish esa joylardagi moliya boshqarmalari, bo’limlari hamda Moliya Vazirligining oldida turgan dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Iqtisodiy islohatlarni amalga oshirish, iqtisodiy qonunlarni bir me’yor doirasida amal qilishi ko’p jihatdan davlatni moliyaviy siyosatini asosiy bo’g’ini Davlat budjetiga bog’liqdir. Davlat budjeti o’zida davlat daromadlari va xarajatlarni mujassamlashtirgan moliyaviy rejadir. Demak xalq xo’jaligini butun tarmoqlarida, xususan noishlab chiqarish tarmoqlari (xalq ta’limi, sog’liqni saqlash, mudofaa va h.k.)da davlat budjetini roli beqiyosdir. Shu o’rinda mamlakatimiz prezidenti Sh.

13. 
    Mirziyoyev quyidagi so’z1arini ta’kidlab o’tish o’rinlidir: “Albatta, Davlat budjeti o‘lchovsiz emas, mablag‘larni qattiq tejash, belgilangan maqsad uchun va
    

oqilona ishlatishni ta’min1ash zarur. Bu — hammaga ravshan va rad etib ^{bo‘1maydigan haqiqat 2}. ^{Jumladan, 2009-2012 yillarga mo’ljallangan Inqirozga} qarshi choralar dasturining o’z vaqtida qabul qilinishi xususida birinchi prezidentimiz Islom Karimov: “Dastur o’ziga qamrab olgan, o’z vaqtida qabul qilingan hujjatlarda avvalo mamlakatimiz moliyaviy-iqtisodiy, budjet, bank-kredit tizimining barqaror hamda uzluksiz ishlashini ta’minlash, iqtisodiyotning real sektori tarmoqlari va korxonalariga yordam ko’rsatish, aholini ijtimoiy qo’llab-
quvvatlashga qaratilgan chora-tadbirlarning puxta ishlab chiqilgani o’zining amaliy
^{samarasini berdi, desak, ayni haqiqatni aytgan} bo’lamiz” - ^{deya ta’kidlab o’tgan} edilar.²
Budjet mablag’larini sarflanishini to’g’ri rejalashtirish, undan samarali foydalanish mamlakatimiz ijtimoiy, iqtisodiy hamda siyosiy ahvoliga bevosita ta’sir ko’rsatib bu budjet tizimi hamda jarayonini qayta ko’rib chiqish ahamiyatini oshiradi. Avvalambor, budjet jarayoniga ta’rif beradigan bo’lsak, “Budjet jarayoni- davlat budjetini tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish va ijro etish, uning ijrosini nazorat qilish, ijrosi haqidagi hisobotni tayyorlash va tasdiqlash, shuningdek davlat budjeti tuzilmasiga kiruvchi budjetlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning qonun hujjatlari bilan tartibga solingan jarayon.⁴ Budjet jarayonining mazmuni mamlakatning davlat va budjet tuzilishi, tegishli organlar va yuridik shaxslarning budjet huquqlari bilan belgilanadi hamda budjet jarayonining mazmunini belgilashda budjetni tuzish tartibi, uning normativ-huquqiy va tashkiliy asosi, mamlakat budjetini tuzishning nazariy va metodologik masalalari muhim rol o’ynaydi.

Budjet jarayoni, odatda, budjet faoliyatining quyidagi to’rt bosqichini o’z ichiga oladi:

-budjet loyihasini tuzish (ishlab chiqish, yaratish);
-budjetni ko’rib chiqish (muhokama qilish) va tasdiqlash;
-budjetni ijro etish;
-budjetning ijrosi to’g’risidagi hisobotni tayyorlash va uni tasdiqlash.³
Budjet jarayonining davomiyligi yuqoridagi to’rt bosqichning barchasidan iborat bo’lib, odatda, uch yilga yaqin davom etadi. Buning bir yilga yaqini budjet loyihasini ishlab chiqish (yaratish, tuzish), uni muhokama qilish (ko’rib chiqish) va tasdiqlash (qabul qilish)ga, bir kalendar yili (1 yanvardan 31 dekabrgacha) budjetni ijro etishga (budjet davri) va sakkiz oyga yaqini budjetning ijrosi to’g’risidagi hisobotni tayyorlashga va uni tasdiqlashga to’g’ri keladi.
Budjet jarayonini tashkil qilishda quyidagi tamoyillarga rioya qilinadi:

1. 
   Yagonalik-yagona huquqiy baza, yagona budjet tasnifi, O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti va hududlar budjetlarini tuzishda statistik axborot tuzish uchun zarur bo’lgan budjet hujjatlari yagonaligi;
   
2. 
   Har bir qonun chiqaruvchi va ijroiya hokimyati organi budjet jarayonining mustaqilligi-o’z daromadlari manbalari va ulardan foydalanish yo’na1ishlarini belgilash huquqi bilan ta’minlanadi;
   
3. 
   Balans usuli-jami budjetlarning daromadlari va xarajatlari o’rtasida, shuningdek, moddiy va moliyaviy ko’rsatkichlar o’rtasida to’g’ri nisbatlarni belgilashni nazarda tutadi.
   

Budjet jarayoni budjetni rejalashtirishdan boshlanadi. Budjetni rejalashtirish davlat moliyaviy siyosati talablariga muvofiqlashtirilgan moliyaviy rejalashtirishning muhim tarkibiy qismini tashkil qiladi. Bunday rejalashtirishning iqtisodiy vazifasi turli darajadagi budjetlar va budjetdan tashqari jamg’armalarni tuzish va ijro etish jarayonida mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning umummilliy dasturlari asosida yalpi ichki mahsulot va milliy daromad qiymatini moliya tizmi bo’g’in1ari o’rtasida markazlashtirilgan tarzda qayta taqsimlash proporsiyalarini to’g’ri belgilashdan iboratdir.
Budjet loyihasini tuzish budjet jarayonining eng muhim bosqichlaridan biri hisoblanadi. Davlat budjetining loyihasini tuzish (yaratish, ishlab chiqish) bo’yicha ishlar yangi budjet yilining boshlanishidan ancha oldin, masalan, O’zbekistonda 7 oy oldin boshlanadi. Uning loyihasini tuzish ijroiya hokimyati organlari, odatda, Moliya vazirligi, G’aznachilik tomonidan amalga oshiriladi.⁴
Ba’zi bir mamlakatlarda budjet loyihasini tuzish davlat ijroiya hokimyati boshlig’i (rahbari)ning kelgusi yilga mo’1jallangan ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining umumiy yo’nalishlari bo’yicha chiqishidan (ma’ruzasidan) boshlanadi. Masalan AQSh da prezidenti amerika xalqiga Budjetnoma bilan murojaat qilib, unda pul- moliya siyosatining asosiy vazifalari, kelgusi budjet yili va navbatdagi to’rt yil uchun federal budjet daromad va xarajatlarining hukumat bahosi shakllantiriladi⁶.
Bujet loyihasini tuzishdan oldin O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi har yili O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan muddatlarda kelgusi moliya yiliga tegishli budjetlar va davlat maqsadli jamg’armalari tayyorlash uchun Qoraqa1pog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahri hokimliklari, davlat maqsadli fondlarini taqsimlovchi organlariga, hamda budjetdan ajratiladigan mablag’1arni olishga buyurtmalar tuzish uchun respublika budjetidan moliyalashtiriladigan budjet mablag’1ari oluvchilariga budjet so’rovi yuborilishi kerak.
Davlat budjetining va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining loyihasini tuzish:
Budjet so’rovini tuzish tartibini yuborilishini;
Budjet so’rovlarini hamda asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkich1ar prognozlarini tayyorlash va taqdim etishini;
Budjet so’rovlarini ko’rib chiqish va jamlashni; Budjetnomani ishlab chiqishni nazarda tutadi.
Amaldagi qonunchilikka ko’ra, O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi har yili 15 aprelga qadar kelgusi davr uchun budjet so’rovini tuzish tartibini O’zbekiston Respublikasining respublika budjeti loyihasini tayyorlash uchun budjet mablag’larini taqsimlovchilarga, Qoraqa1pog’iston Respublikasi Vazirligi ^{Kengashiga, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlariga} yuboradi^5.
Budjetni muhokama qilish (ko’rib chiqish) va tasdiqlash (qabul qilish)
bosqichida mamlakatning oliy ijroiya organi — O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan ma’qullanganidan so’ng Davlat budjetining loyihasi muhokama qilish (ko’rib chiqish) va tasdiqlash (qabul qilish) uchun qonunchilik organi bo’1gan Oliy Majlisga taqdim etiladi. Odatda, budjetning loyihasi Oliy Majlisning har bir palatasida (oldin quyi palata bo’1gan Qonunchilik palatasida va yuqori palata sanalgan Senatda) alohida-alohida muhokama qilinadi. Mamlakat parlamentining har bir palatasida aniq budjet masalalari bilanshug’u1lanuvchi maxsus qo’mitalar va komissiyalar faoliyat ko’rsatadi. Ular budjet loyihasining tegishli moddalarini atroflicha tahlil qiladilar, zaruriy hollarda o’zgartirish1arni taklif qiladilar va tushuntiruv xati bilan birgalikda budjetning loyihasiga xulosa beradilar.
Davlat budjetining ijrosini ta’min1ashda quyidagi masalalarning hal etilishiga jiddiy e’tibor bermoq lozim:
Davlat budjeti daromadlarini shakllantirish; Davlat budjeti mablag’larini sarflash;
Qabul qilingan davlat budjeti bo’lmagan taqdirda budjetni ijro etish; Budjetdan ajratiladigan mablag’1arga o’zgartirishlar kiritish;
Davlat budjetini belgilangan parametrlar doirasida ijro etish; Davlat budjeti daromadlari va xarajatlarini boshqarish; Davlat budjetining kassa ijrosini ta’minlash;
Davlat budjeti ijrosini nazorat qilish.
Davlat budjetining ijrosini ta’minlash jarayonida uning daromadlarini shakllantirish O’zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi to’g’risida”gi Qonuni, Soliq kodeksi, bojxona to’g’risidagi qonun hujjatlariga va boshqa qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi. Bunda hisoblab chiqarilgan, biroq joriy yilning 31-dekabrigacha davlat budjetiga to’lanmagan daromadlar kelgusi yilda Davlat budjetiga o’tkazilishi kerak.
Yuqoridagilarni inobatga olgan holda, davlat budjeti moliya yili boshlanganidan keyin qabul qilingan holda xarajatlarning umumiy summasi moliya yili davomida qabul qilingan davlat budjeti ko’rsatkichlariga muvofiqlashtirilishi kerak.
Budjet jarayonining so’nggi bosqichi, ya’ni budjetning ijrosi to’g’risidagi hisobot va uni tasdiqlashda davlat budjeti ijrosi to’g’risidagi hisobot budjet ijrosining yakuni (natijalari)ni o’zida ifoda etadi. Shu munosabat bilan Respublika budjetidan moliyalashtiriladigan budjet mablag’1ari oluvchilar budjetdan ajratiladigan mablag’lardan hisobot davrida foydalanganlik to’g’risidagi hisobotlarni O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga shu vazirlik belgilagan muddatlarda taqdim etishi kerak.
Davlat budjetining ijrosi to’g’risidagi hisobot O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan ko’rib chiqiladi va tasdiqlanadi. Shunga mos ravishda Qoraqa1pog’iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlar ijrosi to’g’risidagi hisobotlar Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi va tegishli mahalliy ^{hokimiyat vakillik organlari tomonidan ko’rib chiqiladi va} tasdiqlanadi. ⁸
Budjet munosabatlarining tashkiliy-huquqiy asoslari 2002-yildan boshlangan va bugungi kunga qadar muvaffaqiyatli amalga oshirib kelinayotgan “Davlat moliyasini tizimini isloh qilish” loyihasi doirasida budjetdan moliyalashtirish, budjet tashkilotlari xarajatlarini rejalashtirish, g’aznachilik orqali ular xarajatlari to’lovini amalga oshirish tartiblariga bevosita taalluqli me’yoriy- huquqiy hujjatlar ham takomillashib bormoqda. Budjet munosabatlarining qonuniy-huquqiy va me’yoriy asoslarini tashkil qiluvchi hujjatlar qatorida quyidagilarni keltirib o’tish mumkin:

• 
  O’zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi, xususan:
  
• 
  100-moddaga muvofiq mahalliy hokimyat organlari ixtiyoriga mahalliy budjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar, yig’imlarni belgilash, budjetdan tashqari jamg’armalarni hosil qilish kiradi;
  
• 
  122-modda O’zbekistonning davlat budjeti Respublika budjetidan, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetidan va mahalliy budjetlardan iborat ekanlligini belgilaydi.⁶
  
• 
  “Mahalliy davlat hokimyati to’g’risida”gi Qonun-hududlarning moliyaviy resurslarini, mahalliy hokimyat organlarining budjetga doir huquqlarini, mahalliy hokimyat organlarining budjetga doir huquqlarini, mahalliy budjetlarning daromadlari va sarf -xarajatlarini va boshqalarni belgilaydi.
  
• 
  Soliq kodeksi 23-moddasi, unda umumdavlat va maxsus qismida soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha har birining elementlari, ularni hisoblab chiqarish va budjetga to’lash tartibi belgilangan.
  
• 
  O’zbekiston Respublikasi “Budjet tizimi to’g’risida” gi 2000-yil 14- dekabrda qabul qilingan 158-II Qonuni.
  
• 
  O’zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksi;
  
• 
  Oliy Majis tomonidan har yili qabul qilinadigan “Davlat budjeti to’g’risida”gi qarorlar hamda ular asosida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan keyingi moliya yili uchun qabul qilinadigan “O’zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari va Davlat budjeti parametrlari to’g’risida” gi qarorlari;
  
• 
  O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat budjeti g’azna ijrositizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” 2007-yil 28- fevraldagi PQ-594-son Qarori;
  
  • 
    O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2010-yil 20-avgustdagi 65- son buyrug’I bilan tasdiqlangan “O’zbekiston Respublikasi budjet tasnifini qo’1lash bo’yicha yo’riqnoma”;
    
  • 
    O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Budjet tashkilotlarini mablag’ bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish to’g’risida” 1999-yil 3- sentabrdagi 414-son Qarori;
    
  • 
    O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiining “Budjet intizomiga rioya qilinishi ustidan nazoratni kuchaytirish chora-tadbirlari to’g’risida ” 1999-yil 11-fevraladagi 66-son Qarori;
    
  • 
    Boshqa hujjatlar.
    

O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyotining ko’plab soha va tarmoqlarida keng qamrovli iqtisodiy islohatlar olib borilayotgan va ularning natijalari iqtisodiy ko’rsatkichlarga o’zining ta’sirini ko’rsatayotgan bir davrda davlat budjeti qonunchiligini mustahkamlab va takomillashtirib borish davlat moliyasi tizimining isloh qilishning asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lib hisoblanadi.