Davlatiy moliya
Yüklə 8,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.
Nodavlat moliyaviy nazorati Bozor iqtisodiyoti asoslarining shakllanishi davlat nazorat organlarining bevosita ishtirokisiz amalga oshiriladigan moliyaviy nazoratning turlari rolini oshiradi. Yuqorida qayd etilgandek, moliyaviy nazoratning nodavlat turlarini ichki firmaviy (korporativ) nazorat, tijorat banklar tomonidan mijoz-tashkilotlar ustidan nazorat, auditorlik nazoratlari tashkil qiladi. Ichki xo’jalik moliyaviy nazorat korxona, muassasa, firma, korxonalarning ichki iqtisodiy xizmatlari, ya’ni buxgalteriya, moliya bo’limi, moliyaviy menejment xizmatlari va boshqalar tomonidan o’z korxonasi, filiallari va shu’ba tuzilmalarining moliyaviy faoliyati ustidan amalga oshiriladi. Ichki nazorat xizmatlari doimiy ravishda pul mablag’larini (shaxsiy, qarziy, jalb etilgan) ishlatilishining samaradorligi va maqsadga muvofiqligi kuzatadi, rejalashtirgan moliyaviy natijalar bilan haqiqiy moliyaviy natijalar qiyoslab, tahlil qiladi, investitsion loyihalarning natijalariga moliyaviy baho beradi, korxonaning moliyaviy holatini nazorat qiladi. Ichki moliyaviy nazorat tizimi aniq xo’jalik yurituvchi subyektlar hamda tashkilotlar va muassasalarning rahbarlari va funktsional tuzilmalari tomonidan amalga oshiriladigan kundalik ish-faoliyatning ajralmas qismidir. Ushbu tizimning mohiyati asosan korxonalar, ularning ayrim tuzilmaviy bo’linmalari tomonidan amalga oshiriladigan ishlab chiqarish va xo’jalik faoliyatini xo’jalik yurituvchi subyektning o’z buxgalteriyasi, moliya bo’limi va ayrim iqtisodiy xizmatlari tomonidan tekshirishdan iborat deb, u “ichki xo’jalik nazorati” atamasi bilan belgilangan. Ichki nazorat tizimi quyidagi prinsiplarga asoslanadi: – to’xtovsiz ishlash – ichki nazorat tizimining doimiy va tegishli ishlashi, korxonada me’yordan og’ishlarni o’z vaqtida aniqlab, ularning kelajakda kelib chiqishini oldini olishga imkon beradi; – ichki nazorat tizimi barcha ishtirokchilarining hisobdorligi – har bir shaxs tomonidan olib boriladigan nazorat funksiyalarining ijro sifati ichki nazorat tizimining boshqa ishtirokchisi tomonidan nazorat qilinadi; – xizmat vazifalarini taqsimlash – korxona nazorat funksiyalarini takrorlamaslikka xarakat qiladi, va bu funksiyalar ishchi-xodimlar o’rtasida shunday taqsimlanishi kerakki, bunda ma’lum bir aktiv, operatsiyalar hisobi, aktivlar butligini ta’minlash va ularni sanoqdan o’tkazish operatsiyalarini tasdiqlash bilan bog’liq funksiyalar aynan bir shaxsni birlashtirmasligi kerak; – operatsiyalarni tegishlicha ma’qullash va tasdiqlash – korxona vakolatli shaxslarning o’zlarining tegishli vakolatlari doirasida moliyaviy-xo’jalik operatsiyalarining barchasini tasdiqlash uchun tartib o’rnatishga xarakat qiladi; – doimiy rivojlanish va takomilashtirish. 154 Ichki xo’alik nazorati tizimida ichki audit xizmati alohida o’rin egallaydi . Vazirlar Mahkamasining 2006-yil 16-oktyabrdagi “Ustav fondida davlat ulushi bo’lgan korxonalarning samarali boshqarilishini va davlat mulkining zarur darajada hisobga olinishini ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida”gi 215-son qarori bilan “Korxonalardagi ichki audit xizmati to’g’risida Nizom” qabul qilingan. Ushbu nizomga ko’ra ichki audit korxona boshqaruvining ijro etuvchi organi va tarkibiy bo’linmalari tomonidan O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga, ta’sis hujjatlariga va ichki hujjatlarga rioya qilinishini tekshirish va monitoring olib borish yo’li bilan ular ishini nazorat qilish va baholash, ma’lumotlarning buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotda aks ettirilishining to’liqliligi va ishonchliligini ta’minlash, xo’jalik operatsiyalarini amalga oshirishning belgilangan qoidalari va taomillari, aktivlarning saqlanishi hamda korporativ boshqarish prinsiplari joriy etilishi bo’yicha korxona tarkibiy bo’linmasining (ichki audit xizmati) faoliyati hisoblanadi. Quyidagilar ichki audit xizmatining asosiy vazifalari hisoblanadi: – kuzatuvchi kengashni ishonchli axborot bilan ta’minlash va ichki audit amalga oshirilishi natijalari bo’yicha korxona faoliyatini takomillashtirishga doir takliflarni tayyorlash; – ichki audit jarayonida aniqlanadigan kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan korxona boshqaruv organlariga tavsiyalarni tezkorlik bilan kiritish, ularning bartaraf etilishini nazorat qilish. Ichki audit: – tasdiqlangan biznes-reja bajarilishini; – korportiv boshqarish prinsiplariga rioya qilinishini; – buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobning holatini; – soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar to’g’ri hisoblab chiqilishi va to’lanishini; – moliya-xo’jalik faoliyatini amalga oshirishda qonun hujjatlariga rioya etilishini; – aktivlarning holatini; – ichki nazoratning holatini tekshirish va ularning monitoringini olib borishni amalga oshiradi. Ichki audit xizmati quyidagi huquqlarga ega: – ichki auditni amalga oshirish davomida paydo bo’ladigan masalalar bo’yicha korxonaning hujjatlarini (rahbarning buyruqlari, farmoyishlari, boshqaruv organlari qarorlari, ma’lumotnomalar, hisob-kitoblar, zarur hujjatlarning tasdiqlangan nusxalari va boshqa hujjatlarni), korxona mansabdor va mas’ul shaxslaridan og’zaki va yozma tushuntirishlar olish; 155 – ichki auditni o’tkazishga ko’maklashish uchun korxonaning tegishli mutaxassislarini jalb etish. Nodavlat moliyaviy nazoratining bir turi mustaqil auditorlik nazorati bo’lib, ushbu nazorat mustaqil malakali mutaxassislar tomonidan korxonaning moliyaviy hisobotini yoki u bilan bog’liq moliyaviy axborotni ushbu hisobot yoki axborotning qonun va boshqa me’yoriy xujjatlarga muvofiqlik darajasi to’g’risida xulosa chiqarish maqsadida tadqiq etishdan iboradir. Auditorlik nazoratining asosiy vazifalari buxgalterlik va moliyaviy hisobotning ishonchliligini hamda amalga oshirilgan moliyaviy va xo’jalik operatsiyalarining amalda bo’lgan me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini aniqlash, tekshirilayotgan iqtisodiy subyektlarning to’lov-hisobot hujjatlarini, soliq deklaratsiyalarini va boshqa moliyaviy majburiyatlarini tekshirishdan iborat. Auditorlik xizmatlari quyidagi boshqa xizmatlarni ham ko’rsatishlari mumkin 53 : Auditorlik tashkilotlari quyidagi professional xizmatlarini ko’rsatishlari mumkin: – buxgalteriya hisobini yo’lga qo’yish, qayta tiklash va yuritish; – moliyaviy hisobotni tuzish; – milliy moliyaviy hisobotni buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga o’tkazish; – xo’jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo’jalik faoliyatini tahlil qilish; – buxgalteriya hisobi, soliq solish, rejalashtirish, menedjment va moliya- xo’jalik faoliyatining boshqa masalalari yuzasidan konsalting xizmati; – soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha hisob-kitoblar va deklaratsiyalarni tuzish. – xo’jalik yurituvchi subyekt taftish komissiyasining (taftishchisining) vazifalarini amalga oshirish. Auditorlik tekshiruvi moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy axborot to’g’riligi va qonun hujjatlariga mosligini aniqlash maqsadida xo’jalik yurituvchi subektning moliyaviy hisobotini hamda u bilan bog’liq moliyaviy axborotni auditorlik tashkilotlari tomonidan tekshirishdir. Amaliyotda auditorlik tekshiruvi 2 xil shaklda o’tkaziladi, ya’ni majburiy auditorlik tekshiruvi va tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvi shaklida. O‘zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonuniga muvofiq quyidagi subyektlar har yili majburiy auditorlik tekshiruvidan o’tishi kerakligi belgilab qo’yilgan: – aktsiyadorlik jamiyatlari; 53 O‘zbektiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonuni yangi tahrirda 2000 yil 26 may, 17-modda. http://www.lex.uz 156 – banklar va boshqa kredit tashkilotlari; – sug’urta tashkilotlari; – investitsiya fondlari hamda yuridik va jismoniy shaxslarning mablag’larini jamlab turuvchi boshqa fondlar hamda ularning investitsiya aktivlarini ishonchli boshqaruvchilar; – manbalari yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy badallari bo’lmish xayriya fondlari va boshqa ijtimoiy fondlar; – mablag’larining hosil bo’lish manbalari qonun hujjatlarida nazarda tutilgan, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan qilinadigan majburiy ajratmalar bo’lmish byudjetdan tashqari fondlar; – ustav fondida davlatga tegishli ulush bo’lgan xo’jalik yurituvchi subyektlar va davlat unitar korxonalari. – fond va tovar birjalari. Majburiy auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi xo’jalik yurituvchi subekt bo’ladi. Auditorlik tashkilotini tanlash xo’jalik yurituvchi subekt mulkdori, shuningdek qatnashchilari (aksiyadorlari)ning umumiy yig’ilishi bilan kelishib olinadi. Majburiy auditorlik tekshiruvi o’tkaziladigan xo’jalik yurituvchi subyekt oldingi yil uchun o’z yillik moliyaviy hisobotini hisobot yilining 1 mayigacha auditorlik tekshiruvidan o’tkazadi va auditorlik tekshiruvi tamom bo’lgandan keyin 15 kun mobaynida tegishli soliq organiga auditorlik xulosasining belgilangan tartibda tasdiqlangan nusxasini taqdim etishi kerak. Auditorlik xulosasi nusxasi soliq organiga belgilangan muddatda taqdim etilmagan taqdirda xo’jalik yurituvchi subekt soliq organiga auditorlik xulosasi mavjud emasligining sababini aks ettiruvchi tushuntirishni yozma shaklda taqdim etishi kerak. Hisobot yilidan keyingi yilning 1 mayigacha yillik moliyaviy hisobot auditorlik tekshiruvidan o’tkazilmasligi hamda auditorlik xulosasi mavjud emasligi xo’jalik yurituvchi subektning majburiy auditorlik tekshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlashi deb e’tirof etiladi. Qonun hujjatlariga muvofiq majburiy auditorlik tekshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlash xo’jalik subyektining mansabdor shaxsiga nisbatan ma’muriy jazo qo’llanishiga olib keladi. Xo’jalik subyektining mansabdor shaxsiga nisbatan ma’muriy jazo qo’llangandan keyin kalendar yil oxirigacha majburiy auditorlik tekshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlash xo’jalik subyektidan qonunchilikka muvofiq miqdorda jarima undirilishiga olib keladi. Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvi xo’jalik yurituvchi subyektning yoki boshqa auditorlik tekshiruvi buyurtmachilarining qaroriga binoan, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda o’tkazilishi mumkin. 157 Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvining predmeti, muddatlari va boshqa shartlari auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi bilan auditorlik tashkiloti o’rtasida tuziladigan auditorlik tekshiruvini o’tkazish to’g’risidagi shartnomada belgilab qo’yiladi. Auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi auditorlik tekshiruvi o’tkazilishini qo’zg’atuvchi xo’jalik yurituvchi subyekt, uning mulkdori, shuningdek ustav kapitalida qonun hujjatlarida belgilanganidan kam bo’lmagan miqdordagi ulushga ega qatnashchilar va aktsiyadorlar, nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlardir. Auditorlik tekshiruvi nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qilish organlarining tashabbusiga ko’ra auditorlik tashkiloti va ushbu organlar o’rtasida tuzilgan shartnoma asosida o’tkaziladi hamda unga mazkur shartnoma asosida haq to’lanadi. Auditorlik tekshiruvini o’tkazish bo’yicha ishlarga haq to’lash auditorlik tekshiruvini belgilagan organ hisobidan amalga oshiriladi. Auditorlik tekshiruvining natijasida auditorlik hisoboti tuzilib, u auditorlik tekshiruvining borishi, buxgalteriya hisobini yuritishning belgilangan tartibidan aniqlangan chetga chiqishlar, moliyaviy hisobotdagi qoida buzarliklar to’g’risidagi mufassal ma’lumotlardan, shuningdek auditorlik tekshiruvini o’tkazish natijasida olingan boshqa axborotlardan iborat bo’lgan xo’jalik yurituvchi subyekt rahbariga, mulkdoriga, qatnashchilari (aktsiyadorlari)ning umumiy yig’ilishiga yo’llangan hujjatdir. Auditorlik hisoboti asosida auditorlik xulosasi tuziladi. Auditorlik xulosasi moliyaviy hisobotning to’g’riligi va buxgalteriya hisobini yuritish tartibining qonun hujjatlarida belgilangan talablariga muvofiqligi to’g’risida auditorlik tashkilotining yozma shaklda ifodalangan, xo’jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisobotidan foydalanuvchilar uchun ochiqbo’lgan hujjatdir. Auditorlik tashkiloti auditorlik tekshiruvi natijalariga ko’ra quyidagilarga baho berishi lozim: – auditorlik faoliyati to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq fikr bildirish uchun etarli va lozim darajadagi dalillar olinganligiga; – alohida-alohida yoki umumiy birgalikda olinganda tuzatilmagan buzib ko’rsatishlar auditorlik faoliyati to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq muhim hisoblanishiga; – qabul qilingan hisob siyosatining asoslanganligiga va uning buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlari talablariga muvofiqligiga; – moliyaviy hisobotda aks ettirilgan axborotning ishonchli, qiyoslanuvchanli, tushunarli va o’rinli ekanligiga; 158 – moliyaviy hisobotning buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni tuzishga doir normativ-huquqiy hujjatlar talablariga muvofiqligiga. Auditorlik xulosasida auditorlik tashkilotining ijobiy yoki modifikatsiyalangan fikri ifodalanishi mumkin. Xo’jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisoboti barcha muhimlilik munosabatlarida uning moliyaviy ahvolini, moliyaviy natijalarini haqqoniy aks ettirsa va buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq kelgan hollarda ijobiy fikr Yüklə 8,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|