Defоrmaciya. Energiya turlari. Defоrmaciya pоtencial energiyasi Energiya haqida tushuncha
Yüklə 312,45 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Defоrmaciya. Energiya turlari. Defоrmaciya pоtencial energiyasi Energiya haqida tushuncha. Harakat miqdorini jism mexanikaviy harakatining muayyan o‘lchovi deyish mumkin. Biroq bunday o‘lchov jism harakatining o‘zgarishlarini baholashga hamma hollarda ham yaroqli bo‘lavermaydi. Masalan, bir-biriga tomon uchib kelayotgan ikkita birday sharning to‘liq noelastik urilishida harakatning «yo‘qolishi» sodir bo‘ladi. Urilishgacha sharlar harakatlanayotgan edi, harakatga ega edi, urilishdan so‘ng sharlar tinch xolatda, ular harakatga ega emas. Xarakat miqdorining saqlanish konuni o‘z kuchida: urilishgacha sharlar bir- biriga teng va qarama-qarshi yo‘nalgan harakat miqdorlariga ega edi, sistemaning harakat miqdori nolga teng edi va urilishdan keyin ham harakat miqdori nolga tengligicha qoldi. Harakat miqdorining saqlanish qonunini bitta sharga tatbiq qilish mumkin emas, chunki zarba paytida unga tashqi kuch—ikkinchi sharning bosim kuchi ta’sir kilib turadi. Ikkala sharning holati urilishdan keyin principial o‘zgardi: sharlar harakatda edi, mexanikaviy harakatga ega edi; urilishdan keyin tinch holat yuzaga keldi, har bir sharning harakati to‘xtadi, sharlar harakatlarini yo‘qotdi va bundan tashqari, tajribalarning ko‘rsatishicha, urilishdan keyin har bir sharning temperaturasi ko‘tarildi. Demak, harakat miqdori (harakat miqdorining saqlanish qonuni) ushbu holda jism mexanikaviy holati o‘zgarishining o‘lchovi bo‘la olmaydi. Sharlarning urilishda isib qolganliklari principial ahamiyatga ega; sharlarning mexanikaviy harakati «yo‘qoldi», lekin uning o‘rniga materiya harakatining yangi shakli—issiklik vujudga keldi. Tajribalar ikkita sharning urilishi natijasida hosil bo‘ladigan issiqlik miqdori sharlarning har biri urilishgacha ega bo‘lgan harakat miqdorlarining yig‘indisiga proporcional emasligini ko‘rsatdi. Bunday taqqoslash ham mumkin emas: harakat mikdori— vektor kattalik va ikkala shar harakat miqdorlarining vektor yig‘indisi nolga teng. Issiqlik mikdori—skalyar kattalik, binobarin, sharlar harakat miqdorlari modullari yig‘indisini hosil bo‘lgan issiqlik miqdori bilan taqqoslash lozim. Lekin tajribaning ko‘rsatishicha, sharlar harakat miqdorlari modullari yig‘indisi ham olingan issiqlik miqdoriga proporcional bo‘lmaydi. Demak, jism mexanikaviy harakatining, harakat miqdoridan tashqari, ayniqsa, jismning mexanikaviy harakati materiya harakatiiing boshqa ko‘rinnshlariga aylanishi yuz beradigan hollarda zarur bo‘ladigan boshqa o‘lchovi bo‘lishi zarur. Barcha hollarda yaroqli bo‘lgan shunday o‘lchov energiyadir. Materiyaning barcha o‘zgarishlarida energiya o‘zgarishsiz qoladi. Materiyaning harakati abadiy bo‘lganidan, energiya—materiya harakatining bu harakatning barcha shakllaridagi mikdoriy o‘lchovidir. Harakatlanayotgan jismning energiyasi uning mexanikaviy harakatini va boshqa shakllardagi harakatini harakterlovchi boshqa fizikaviy kattaliklar bilan miqdoriy qanday bog‘langanligi haqidagi biz uchun principial bo‘lgan masala fanda uzil-kesil taxminan yuz yilcha muqaddam oydinlashtirilgan edi. Shundan so‘ng energiyaning saqlanish qonuni tabiatning asosiy qonuni bo‘lib qoldi. Mexanikaviy harakatning energiyasi o‘lchovi haqida gapirishdan oldin, mexanikaviy harakatni va energiyami bir jismdan ikkinchisiga uzatishda muhim rol o‘ynaydigan muhim fizikaviy kattalik— ish ustida to‘xtab o‘tish lozim.
Yüklə 312,45 Kb. Dostları ilə paylaş:
|