«dehqonchilik va meliorasiya asoslari»

Omillarni cheklantiruvchi yoki minimum qonuni. O’simlikning har bir hayot omillariga bo’lgan ta’sirchanligini alohida o’rganish maqsadida o’tkazilgan tajribalar, ya’ni biron bir omilni bir xil miqdorda o’zgartirib, qolganlarini esa o’zgarishsiz qoldirilganda, kuzatilayotgan omildan olinayetgan qo’shimcha hosil oldingi miqdordagiga qaraganda kamayishini ko’rsatdi.
Tajriba natijalariga binoan qilingan xulosalar asosida dehqonchilikning minimum qonuni e’tirof etildi. Bu qonunga ko’ra olinayotgan hosil miqdori minimumdagi omilga bog’liqligi aniqlandi.
O’simlikni kamroq omilga bo’lgan talabi qondira borilganda uning hosildorligi biron bir boshqa omil minimum holatiga tushguncha ko’paya boradi, keyin esa kamayadi. Masalan, tuproqda gektaridan faqat 25 s paxta hosili yetishtirish uchun yetarli oson o’zlashtiriladigan azot bor deylik. Ammo, fosfor, kaliy va boshqa oziq moddalarining miqdori 45 s ga yetsa ham, gektaridan o’rtacha hisobda 25 s atrofida hosil olamiz. Chunki paxta hosilining miqdori minimumda turgan azot bilan chegaralanadi. Yoki tuproqda oziq moddalar yetarli bo’lsayu, lekin nam kam bo’lsa, hosil nam miqdori bilan chegaralanadi. Bunday sharoitda dehqonning mahorati minimum salbiy ta’sirni bartaraf etishga qaratilishi kerak.
Hayot omillarining birgalikda ta’sir etish qonuni. Bu qonunni XIX asrning oxirida nemis olimi Yu. Libix tomonidan kashf etilgan. Bu qonunni V.R Vilyams – o’simlik uchun zarur bo’lgan «Har bir omilni eng katta samarasi, faqatgina o’simliklar boshqa xil hamma omillar bilan to’liq ta’minlangandagina vujudga keladi» deb bashorat qilgan edi.
Ma’lumki, kuzgi ekinlarning muvaffaqiyatli qishlashi ularni kuzdan boshlab yaxshi o’sishiga, chiniqishiga va o’simlikning barcha hayot omillarining mavjudligiga bog’liq (namlik, issiqlik, oziq elementlar). Shundan ikkita omil – issiqlik va namlikning o’zaro munosabatini hamda birgalikdagi ta’sirini ko’raylik.
Kuzgi ekinlar dala sharoitida nam yetarli, havo temperaturasi 23⁰S dan oshganida unib chiqib, 8-10 kundan keyin to’planish fazasiga o’tadi. Temperatura 13⁰S dan yuqori, ammo tuproqda nam kam (gektariga 200-300m³ ) bo’lsa, tuplanish 11-15 kundan keyin boshlanadi, ayrim vaqtlarda temperatura 9-11⁰S bo’lib, foydali nam miqdori esa gektariga 150- 200 m³ ni tashkil etganda, bu jarayon 16-20 kungacha cho’ziladi. Havo temperaturasi 17⁰S dan past, namlik esa gektarida 100m³ dan kam bo’lganda esa o’simlikni unib chiqish-to’planish davri 25 kungacha boradi va xakozo.