Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin

Sosial tərəqqi və onun meyarları 
 
Dünyadakı  dəyişikliklərin müəyyən bir istiqamətdə 
getməsi barədə  təsəvvürlər hələ  qədim dövrlərdə yaranmış 
və sırf qiymətləndirmə xarakteri daşımışdır. Kapitalizməqə-
dərki formasiyaların inkişafı prosesində siyasi hadisələrin 
çoxnövlüyü və  kəskinliyi ictimai həyatın sosial-iqtisadi 
əsaslarının həddən artıq ləng dəyişiklikləri ilə uyğun gəlirdi. 
Antik dövr tarixçilərinin  əksəriyyəti tarixi sadəcə olaraq 
ardıcıllıqla təqdim edirlər və bunun da arxasında sanki bir 
dəyişilməzlik durur; tarix qədim «qızıl  əsr»dən, yəni 
insanların qayğısız yaşadıqları dövrdən (Hesiod, Seneka) 
başlayan və kin, zorakılıq, ədalətin tapdalandığı bir dövrdə, 
yəni “dəmir əsr”də get-gedə zəifləyən, reqressiv proses kimi 
28 
 
eyni mərhələləri təkrarlayan dövri hərəkət kimi (Platon, 
Aristotel, Polibiy) təsvir olunur.
8
  
Dini təlimlərdə isə tarix real həyatdan kənarda olan və 
əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş  məqsədə doğru hərəkət 
kimi nəzərdən keşirilir. Trixi tərəqqi ideyası  nə dini 
esxatologiyadan (yun. eschatos  –sonuncu + ...logiya - 
dünyanın, bəşəriyyətin sonu haqqında dini təsəvvürlərin 
məcmusu), nə də onların inkarından yaranmamışdır.  
Burjuaziyanı irəli aparan və ictimai inkişafın 
sürətlənməsini real şəkildə əks etdirən sosial fəlsəfə böyük 
optimizm və inamla bəyan edirdi ki, «idrak çarlığı» 
keçmişdə deyil, gələcəkdə yerləşir. Burada hər  şeydən 
əvvəl, elmi dərketmə sahəsində  tərəqqi nəzərə çarpır: artıq 
F. Bekon və R.Dekart deyirdilər ki, qədim dövrə boylanmaq 
lazım deyil, dünyanın elmi dərki gələcəkdədir.
9
  
İctimai tərəqqi ideyası maarifçilik dövründə sosial 
münasibətlər sahəsində geniş yayılmağa başlamış və öz təs-
diqini tapmışdır.  İctimai tərəqqinin ilkin konsepsiyalarının 
yaradıcıları (Türqo, Kondorse) özlərinin yaşadıqları dövrü, 
onun insan üçün rolunu və  əhəmiyyətini özünəməxsus 
tərzdə başa düşür, bəşəriyyətin keçmişini isə müasir dövrün 
(“maarifçilik” dövrünün) prizmasından nəzərdən 
keçirirdilər. İdrak erasının hücumu kimi təfsir edilən müasir 
dövrün bəşəriyyətin keçmişi ilə üz-üzə qoyulması,  əlbəttə, 
indiki dövrlə keçmiş arasındakı uyğunsuzluğu özündə  əks 
etdirirdi. Ancaq elə ki, onların arasında idrakla biliyin 
təməli ilə bağlı tarixi əlaqənin bərpa olunmasına cəhd 
göstərilirdi, dərhal tarixdə  tərəqqi haqqında ideya ortaya 
çıxır, bu zaman biliyin inkişafı və yayılması tədricən inkişaf 
edən və  zənginləşən proses kimi nəzərdən keçirilirdi. 
Maarifçilər tarixi prosesin bu cür yenidən qurulmasının 
                     
8
 Ahmet Cevizçi. Felsefe tarihi. İstanbul, 2010, səh. 82-140.
 
9
 Yenə orada, səh. 446-460, 483-509. 

---

29 
 
təkzibolunmaz modeli kimi Yeni dövrdə idrakın inkişafını 
əsas götürürdülər. Onlar üçün həmçinin ayrıca bir insanın, 
fərdin  əqli təşəkkülü model rolunu oynamışdır: bu inkişaf 
bütün bəşəriyyəti  əhatə etmiş, insan zəkasının tarixi 
tərəqqisinə səbəb olmuşdur. Maarifçilər belə hesab edirdilər 
ki, “bu tərəqqi bizim fərdi qabiliyyətlərimizin inkişafında 
müşahidə olunan ümumi qanunlara tabedir”.
10
  
 Tərəqqi ilə bağlı maarifçilik nəzəriyyələri artıq 
feodal münasibətlərini sındırmışdı  və onların  əsasında 
çoxsaylı utopik sosializm sistemləri yaranırdı. Lakin 
rasional tərəqqi nəzəriyyələrinə tarixilik yad idi. Maarif-
çilərin nəzəriyyələrində cəmiyyətin tərəqqisi teoloji xarakter 
daşyırdı  və onlar burjuaziyanın keçəri ideallarını  və 
illüziyalarını tarixin son məqsədi səviyyəsinə qaldırırdılar. 
Bununla belə, artıq Viko və xüsusilə də Russo göstərirdilər 
ki, tarixi inkişaf təzadlı xarakter daşıyır. Romantik XIX əsr 
istorioqrafiyası maarifçilərin rasionalizminə qarşı (təfəkkürü 
duyğu qavrayışından ayıran və yanlış olaraq əqli yeganə 
idrak vasitəsi hesab edən cərəyan) ləng orqanik (bir-biri ilə 
bağlı olan, təbii) evolyusiya ideyasını irəli sürdü. Bu ideya 
kənardan müdaxiləni, fərdilik və tarixi dövrlərin müqayisə 
olunmazlığı ideyasını inkar edirdi. Lakin, bu tarixilik 
birtərəfli olaraq keçmişə yönəlmişdi və  əksər hallarda 
arxaik münasibətlərin müdafiəçisi rolunda çıxış edirdi.
11
 
Tərəqqinin daha mükəmməl izahını Hegel vermişdir. O həm 
keçmişə etinasızlıq göstərən maarifçiliyə, həm də romantik 
«tarixi məktəb» tarixçiliyinə qarşı  çıxış etdi. Lakin, Hegel 
tarixi tərəqqini dünya mənəviyyatının özü-özlüyündə 
inkişafı kimi dərk edərək, ictimai tərəqqinin bir mərhələdən 
başqa mərhələyə inkişafını izah edə bilməmişdi. Onun 
                     
10
Алферов  А.А.  Идея  общественного  прогресса:  содержание  и 
становление. (Философия в пространстве культуры. Серия «Восток 
- Запад - Россия». Ростов н/Д, 1999) 
11
 http://etelien.ru/Collection/14/14_00057.htm
  
30 
 
fəlsəfəsi tarixdə Allaha bəraət qazandıran teodiseyaya 
çevrilir.
12