Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodiki Şurasının "Sosial-siyasi elmlər" bölməsi tərəfindən
§3 DÜNYA VƏ AZƏRBAYCAN MƏDƏNİYYƏTİ
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§3 DÜNYA VƏ AZƏRBAYCAN MƏDƏNİYYƏTİ. ŞUMERAKKAD MƏDƏNİYYƏTİ Hər bir ictimai-iqtisadi formasiya özünə müvafiq mədəniyyət tipi yaratmışdır. Həmin formasiyalar bir-birini əvəz etdikcə mədəniyyətin tipləri də dəyişmişdir. Bu proses-müxtəlif xalqlarda və ölkələrdə bir-birindən fərqli olmuşdur. İkiçayarası (Mesapotomiya) ən qədim mədəniyyət ocaqlarından biridir. İkiçayarası mədəniyyətini şumerlər yaratmışlar. Özünəməxsus inkişaf yolu keçmiş bu mədəniyyət Yaxın Şərqin bir çox xalqlarının mədəniyyətinə öz təsirini göstərmişdir. İkiçayarasında yaranan əfsanələr şifahi xalq yaradıcılığının ilkin nümunələrindən hesab olunur. Bu əfsanələr Şumer və Akkadlar tərəfindən yazıya köçürülmüşdür. Dünyanın və insanın yaranması haqqında əfsanələr, bu yaranışla əlaqədar allahların əməlləri Şumer və Akkad əsatirlərinin əsasını təşkil edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, əfsanələr sinifli cəmiyyətdə formalaşmış və insan cəmiyyətinə aid olan qayda-qanunlar onlarda (əfsanələrdə ) öz əksini tapmışdı. Babil əfsanələrinin birində deyilir ki, dünyanı və insanları Marduk adlı allah yaratmışdır. Guya, allahlar Kainat okeanında olan dəhşətli əcdahalarla mübarizədə gücsüz imişlər. Bu əcdahalara qorxunc dəniz ilahəsi Tiamat başçılıq edirmiş və allahlar ona qarşı çıxmağa cürət etmirmişlər. Kiçik allahlardan olan Marduk Tiamata qarşı çıxmağı 17 qərarlaşdırır və bunun müqabilində allahlar tərəfindən ona ali hakimiyyət vəd olunur. Tiamata qalib gələn Marduk onu iki yerə parçalayaraq bir hissəsindən göyü, o biri hissəsindən isə yeri yaradır, planet və ulduzları yerləşdirir. Gecə və gündüzü Ay və Günəş arasında bölür. Tiamatın sərkərdəsi Kinqunu öldürərək, onun qanını gilə qatmaqla insan düzəldir, ancaq onlara əbədi həyat vermir. Şumer əfsanəsində də buna bənzər çalarlar vardır. Orada isə allah Enlilə 1 insanı iki sənətkar Allahın qanından gillə yoğurmaq təklif olunur. Sonralar isə dünyanın və insanın yaranması ilə bağlı bu əfsanələr kiçik dəyişikliklə müxtəlif dini mənbələrdə öz əksini tapmışdır. Şumerlər arasında yazı təxminən 5 min il bundan əvvəl meydana gəlmişdir. Ən qədim yazı növü piktoqrafiya (şəkli yazı) olmuşdur. Şəkil və şərti işarələrdən ibarət olan bu yazı vasitəsilə fikri tam şəkildə ifadə etmək mümkün deyildi. Piktoqramların köməyi ilə yalnız sadə sənədlər tərtib olunurdu. Bunlar əsasən təsərrüfat sənədləri idi. Gəlir hesablamalarında ancaq əşyanın, rəqəmlərin və anbarın işarələri qeyd olunurdu. İlk dövrlərdə bu yazı özlüyündə əhəmiyyətli idi. Lakin zaman keçdikcə dövlət quruluşunun bərqərar olması yeni yazı növünə təlabat yaratdı. Və şumerlər yeni ixtira etdikləri yazını “mixi yazı” adlandırdılar. Misirdə olan daş və papirus Mesapotomiyada olmadığı üçün şumerlər bu yazıları gil üzərinə həkk edirdilər. Gildən müxtəlif formalarda (əsasən dördbucaqlı) lövhələr düzəldərək onun üzərində çubuqla şəkil-sözlər yazırdılar. Qədim Şumer yazıları Misir heroqliflərinə bənzəyir. Şumerlərlə qonşu olan bir çox xalqlar şumer yazılarından istifadə etmişlər. Ümumiyyətlə, 500-dən artıq işarəyə malik olan bu yazı sistemini oxumaq olduqca çətindir. Bir çox alimlər bu sahədə 1 Şummer əsatirlərində hava allahı Enlil əsas yer tutur. Şummerlər onu allahların atası, yerin və göyün hakimi, bütün kainatın hökmdarı adlandırmışlar. 18 illərlə fəaliyyət göstərmişlər. Mixi yazıları oxumaq üsularını ilk dəfə alman fıloloqu Qrotefend Georq Fridrix kəşf etmiş, sonralar ingilis alimi Ruulinson bu yazını əsaslı şəkildə müəyyənləşdirmişdir. Ön Asiya xalqları mixi yazını müəyyən qədər öz dil xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırmışlar. Mixi yazılar üç min il dövr etmiş, e.ə. I minilliyin sonunda sıradan çıxmışdır. Həmin minilliyin əvvəlində İki çay arasında samidilli arami tayfalarının gətirdiyi arami əlifbasından istifadə olunmağa başlanmışdır. Şumerlər müxtəlif bədii əsər növləri də yaratmışlar. Şumer ədəbiyyatı e.ə. III-II minilliyin əvvəllərində inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur. O dövrə aid olan təxminən 150 ədəbiyyat nümunəsi aşkar olunmuşdur. Buraya yazıya alınmış şifahi xalq yaradıcılığı nümunələri, o cümlədən əfsanələr (əsasən “Tufan”əfsanəsi) allahların və hökmdarların şərəfinə deyilmiş himnlər, atalar sözü və zərbi-məsəllər, təmsillər, qəhrəmanlıq dastanları (Tarixi hadisələri əks etdirən 9 belə dastan məlumdur. Bu dastanlarda iştirak edən qəhrəmanlardan bəziləri, məsələn, I Uruk sülaləsinin hökmdarları Enmerkar, Luqalbanda və Gilqamış tarixi şəxsiyyətlərdir), məhəbbət nəğmələri və s. daxildir. Şumerlərdən əvvəl akkadlar da müxtəlif ədəbiyyat nümunələri yaratmış, şumer ədəbi nümunələrini akkad dilinə çevirmiş, hətta bəzən onların bir çoxlarını təkmilləşdirmişlər. Elmi, biliyi yüksək qiymətləndirən şumerlər ana dilini bilməyi hər şeydən üstün tutmuşlar. Bir şumer ibarəsində deyilir: “Bu necə mirzədir ki, şumer dilini bilmir!” (Bu ibarə bu gün bizim ana dilimizi, adət-ənənəmizi bilməyən bəzi ziyalılarımıza da aiddir.) İkiçayarası ədəbiyyatı bir çox Şərq xalqlarının ədəbiyyatına (hetlərin, yəhudilərin, aramilərin və s.), ümumiyyətlə antik dünya mədəniyyətinə öz təsirini göstərmişdir. 19 Göy cisimlərinin hərəkətini öyrənən elmin, yəni astronomiyanın əsası Şumer və Babil kahinləri tərəfindən qoyulmuşdur. Onlar göydə ulduzların necə yerləşməsinə və hərəkət istiqamətlərinə yaxşı bələd olduqları üçün nə zaman daşqın olacağını müəyyənləşdirə bilirdilər. Babil ili 12 aydan, ay isə yeddi günlük 4 həftədən ibarət idi. Həftənin hər gününə göy allahlarından birinin adı verilmişdi. Sonralar Şərq ölkələrini zəbt edən romalılar Babil təqviminin əsaslarını götürmüş və bu əsaslar başqa xalqlara romalılardan keçmişdir. Qədim şumerlərin təsərrüfata dair məlumatları bəzi əsərlərdə əks olunmuşdu. Bu əsərlərə nümunə olaraq, “Əkinçi təqvimi” və “Bağçılıq” kitablarını göstərə bilərik. Bu kitablarda əkin, suvarma və biçinin başlanması, bağların becərilməsi, suvarma kanallarının təmizlənməsinə dair məlumatlar verilir. Sənədlərə əsaslanaraq “Babil və Xald tarixi” əsərini yazan ilk İkiçayarası tarixçisi Bersol olmuşdur. O, e.ə. IV-III əsrlərdə Babil şəhərlərində yaşamışdır. İkiçayarasında başqa sahələr kimi, memarlıq və heykəltəraşlıq da inkişaf etmişdir. Yuxarıda şumer yazılarından danışarkən göstərdiyimiz kimi, ikiçayarasında təbii ehtiyatlar çox az idi. Ona görə də, yazıda olduğu kimi, memarlıqda və heykəltaraşlıqda da gildən daha çox istifadə olunurdu. Tikinti işlərində çiy kərpic əhəmiyyətli rol oynayırdı. E.ə. III minillikdə şumer şəhər dövlətlərinin mərkəzində ibadət üçün tikililər -məbədlər inşa olunur və onların ətrafına xüsusi divarlar çəkilirdi. Bununla yanaşı İkiçayarası memarlığına məxsus olan qülləli məbədlər (zikkurat) də yaradılırdı. Qəbir memarlığı əsasən hökmdar məqbərələrindən ibarət idi. Tədqiqatlar nəticəsində bu qəbirlərdə çoxlu incəsənət nümunəsi aşkar edilmişdir. 20 İkiçayarasının e.ə. III minilliyə aid heykəltəraşlığına qısa, ağır çəkili fiqurlar daxildir. Bu üslubda hökmdar Qudeanın və Hammurapinin heykəlləri hazırlanmışdır. Belə heykəllər içərisində ucaboylu heykəllərə də təsadüf olunur. İkiçayarasında müxtəlif tətbiqi incəsənət növləri - zərgərlik, silahqayırma, daşdan əşyalar hazırlama və s. geniş tərəqqi etmişdi. Zərgərlikdə müxtəlif rəng çalarları əks olunurdu. Bu çalarlar göy, açıq yaşıl, sarı, qırmızı rənglərdən ibarət idi. Ümumiyyətlə, İkiçayarasında yaşayan xalqların yaratdıqları mədəniyyət nümunələri dünya mədəniyyətinin inkişafına müəyyən təsir göstərmişdir. Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|