Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil
ondan şirin su ehtiyatları
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Azərbaycanın çayları, gölləri və suları.
|
ondan şirin su ehtiyatları. Azərbaycanın illik su
ehtiyatı orta hesabla 31–32 -ə bərabərdir. Su balansının 70%-dən çoxu tranzit, qalanı isə yerli sulardır. Öz ərazisində formalaşan sular da yeraltı və yerüstü sulara aiddir. Yeraltı su ehtiyatı açıq suların təxminən 25%-nə bərabərdir. Su ehtiyat- larının müəyyən qədəri təbii göllərdə cəmləşmişdir. Yerüstü su ehtiyatlarının əsas mənbəyi Kür, Araz çayları və onların qollarıdır. Respublikamızın su ehtiyatları ilk növbədə şirin su ehtiyatları nəzərdə tutulur. Xəzər dənizinin Azərbaycan respub- 97 likasına aid olunan hissəsi, geotermal sular da gərəkli ehtiyatlar kimi unudulmamalıdır. Respublikamızın şirin su mənbələrindən danışarkən, ərazimizdə olan çaylarla yanaşı göllər və bulaqlardan istifadə edilməsinə də ehtiyac ya- ranır. Respublika ərazisində 8350-ə qədər çay, 3500-dən çox təbii bulaq və 100-dən çox şirin su- lu göllərin olmasına baxmayaraq bizim daxili su ehtiyatlarımızın miqdarı 8,71 -dən artıq deyil- dir. Su ehtiyatlarımızın bir hissəsini yeraltı sular təşkil edir. Bu sulardan suvarmada və məişətdə istifadə edilir. Su təbiətdə daim dövran edir. O, yer səthində buxarlanaraq atmosferin yuxarı qat- larına yığılır, sonra yağış, qar, dolu şəklində yerə qayıdır. Nəticədə, yeraltı və yerüstu su mənbələri yaranır. Dəniz və okeanlardan gündə 875 su buxarlanır və yenidən yerə qayıdır. Sənaye, kənd təsərrüfatı və məişətdə əsas çay, göl və yeraltı sulardan istifadə edilir ki, bu da ümumi hidrosferin 1%-ni təşkil edir. Yerüstü sulara (93–94%) çaylar, göllər və gölməçələr, bataqlıqlar, yeraltı sulara isə artezan, bulaq, kəh- riz, qrunt suları aiddir. Azərbaycanın su ehtiyatları məhduddur. Onun çaylarında ildə 32 su axır. Adam başına 1900 şirin su düşür. Su ehtiyatına görə Azərbaycan MDB respublikaları içərisində 11-ci yeri tutur. Azərbaycan ərazisində olan kiçik çaylar çox vaxtı quru olur. Ona görə də 98 respublikamızda bütün su ehtiyatlarını ətraflı tətqiq etmək, bu ehtiyatları qayda –qanunla ilə mühafizə edib, onlardan səmərəli faydalanmaq ən başlıca iqtisadi və sosial vəzifədir. Respublikamızın ərazisində 8350-yə qədər çay vardır. Bu çayların 7860-qədərinin uzunluğu 10 km-dən azdır. Belə kiçik çaylar ümumi çay- larımızın 94%-ni təşkil edir. Respublika ərazisin- dən axan çaylardan 22-nin uzunluğu 100 km-dən artıq olduğu üçün Azərbaycanın kiçik dağ çayları ölkəsi adlandırırlar. Ümumiyyətlə Azərbaycanın bütün çayları Xəzər dənizi hövzəsinə aid olmaqla üç qrupa bö- lünür: 1. Kür hövzəsinə aid olan çaylar. 2. Araz hövzəsinə aid olan çaylar. 3. Bilavasitə Xəzər dənizinə tökülən çaylar. Üçüncü qrupa Azərbaycanın şimal-şərq, Qo- bustan və Lənkəran təbii rayonunun çayları daxil- dir. Respublikamızın ərazisindəki bütün çaylar axım xüsusiyyətinə görə üç qrupa bölünür: 1. Bütün il müddətində axın müşahidə edilən çaylar. 2. Quruyan çaylar – bu çayların fəaliyyəti qarların əriməsindən, şiddətli yağışlardan və qismən yeraltı sulardan asılıdır. 3. Müvəqqəti axınlı çaylar – bu çaylarda axın yalnız şiddətli yağışlar zamanı müşahidə edilir. 99 Azərbaycan respublikasının çayları Zaqafqa- ziyanın digər çaylarından fərqli olaraq iki tipə ayrılır: A) Yerli çaylar, yeraltı çaylar – bu çayların axını bilavasitə respublikanın ərazisində yayılır. B) Tranzit çaylar. Xəzər dənizi Yer kürəsinin ən böyük gölü olub qapalı su tutarıdır. Hazırda Xəzərin 6500 – 6700 km sahil xət- dində 5 dövlət yerləşmişdir. Bu ölkələrdə sahil xətti- nin uzunluğu aşağıdakı kimidir: Azərbaycan res- publikası – 825, Qazaxstan – 2320, İran İslam respublikası – 900, Rusiya Federasiyası – 695, Türkmənistan – 1200 km. Meredian boyunca Xəzər dənizinin uzunluğu 1200 km, orta eni 310 km, ən böyük eni 450 km, ən kiçik eni 150 km-dir. Hazırda dənizin sə- viyyəsi dünya okeanı səviyyəsində 27,3 m aşa- ğıdır. Dənizin bu səviyyəsində onun səthinin sa- həsi 392620 kv km, suların həcmi isə 78648 kub km- dir, bu həcm Yer kürəsindəki ümumi göl su ehtiyatının 44 %-ni təşkil edir. Xəzərin suyunun hövzəsi 3,1 – dən 3,5 min km2-ə qədərdir, bu ərazi dünyada olan qapalı su hövzəsinin 10 %-ni təşkil edərək şimaldan cənuba 2500 km uzanır, eni isə qərbdən şərqə 100 km yaxındır. Doqquz dövlətin (Azərbaycan, Qazax- stan, Gürcüstan, Ermənistan, Gürcüstan, Rusiya, 100 Türkiyə) ərazisi bütövlükdə və ya qismən bu hövzəyə daxildir. Xəzərdə müxtəlif böyüklükdə ümumi sahəsi 350 bərabər olan 50-yə qədər ada vardır. Adaların bir qismi Bakı və Apşeron arxipelaq- larında yerləşmişdir. Xəzər dənizi 10 böyük körfəzə malikdir: Komsomoles, Manqışlaq, Qazax, Qaraboğaxgöl, Türkmənbaşı, Türkmən, Qızılağac, Həştərxan və Qızlar. Xəzərin İran sahəsində iki böyük körfəzi vav: Çirkən və Ənzəli (keçmiş Pəhləvi). Xəzər dənizinə 130-dan çox çay axır. Onlardan 9-u delta xarakterlidir. Volqa Xəzərə tökülən ən böyük çay sayılır. Sərt axınları hüdudlarında bu çayın su yığma hövzəsinin sahəsi 1000 -dır. Xəzərin əsas li- manları Bakı, Türkmənbaşı, Həştərxan, Maxaç- kala, Aktan, Atıran, Bədər-Ənzəli, Nouşəhər. Xəzər dənizinin az sulu və dolusulu dövrləri olmuşdur. Lakin 1940-cı ilə qədər onun bioloji məhsuldarlığı həmişə yüksək olmuşdur. Fauna, flora özünün sabit keyfiyyət vəziyyətini saxla- mışdır. Xəzər dənizinin ekoloji vəziyyətinin dəyiş- məsində dənizin səviyyəsinin tərəddüdü və çirk- lənməsi əsas rol oynayır. Xəzər dənizinin çirk- lənməsi transsərhəd ekoloji problem olub, ciddi təhlükə yaradır. Bu bütün Xəzəryanı ölkələrin problemidir. Çirkabların təqribən 80 %-ni Volqa 101 çayı gətirir. Rusiya tərəfindən il ərzində Volqa çayı hövzəsinə 16 çirkab suları axıdılır. Volqa çayının orta axımında fenol və neft məh- sullarının qatılığı KSH-ni 3-4 dəfə keçir. Çayın aşağı axımında isə çirkləndirici maddə və birləş- mələrin miqdarı KSH-nın 10-15 mislini təşkil edir. Xəzər dənizinin Azərbaycan sahillərinin çox hissəsi mülayim çirkləndiyi halda, Bakı buxtası və Sumqayıtın ətrafındakı sular həddindən artıq çirklənməyə məruz qalmışdır. Xəzərin çirklənmə- sinə Kür çayı da səbəb olur. 2011-ci ildə su hövzələrinə axıdılan cirkab suların miqdarı 5068 mln kub metr ,onlardan təmizlənmiş 223 mln kub metr olmuşdur. Azərbaycanın çayları, gölləri və suları. Hid- roqrafik cəhətdən Azərbaycan Respublikası Xəzər dənizi hövzəsinə aiddir. Respublikanın hidroqrafik şəbəkəsi (çayları, gölləri) uzun geoloji dövrdə yaran- mış və bu müddətdə xeyli dəyişikliklərə uğramışdır. Hazırda rast gələn bir sıra qədim çay dərələrinin qalıqları buna misaldır. İndi də hidroqrafik şəbəkə təbii amillər və insanların təsərrüfat fəaliyyəti nəti- cəsində dəyişməkdədir. Süni su axarları (kanallar) və su anbarları da hidroqrafik şəbəkəyə aid edilir. Azərbaycan Respublikasının hidroqrafik şəbə- kəsinin əsasını çaylar təşkil edir. Respublikanın ərazisindən müxtəlif uzunluqda 8359 çay axır. Bun- lardan 8188 çayın hər birinin uzunluğu 25 km-dən 102 azdır. Uzunluqları 100 km-dən çox olan 24 çay var- dır. Respublikanın ərazisindən axan ən böyük çaylar: Kür, Araz, Qanıx (Alazan),Qabırrı (İori), Samur, Tərtər, Türyan, Ağstafa, Həkəri, Viləş və s. Respublikanın çayları 3 qrupa bölünür: 1) Kür hövzəsinin çayları, (Qanıx, Qabırrı, Türyan, Ağstafa, Şəmkir, Tərtər, Xaçın və s.); 2) Araz hövzəsinin çayları (Arpaçay, Naxçıvan, Oxçu, Həkəri, Köndələnçay və s.); 3) Bilavasitə Xəzərə tökülən çaylar (Samur, Qudyal, Vəlvələ, Viləş, Lənkəran və s.). Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|