Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət

A 46 
4601000000–001 
elansız 
 
090–15 
 

---

 
3 
GĠRĠġ 
 
Dil xalqın böyük sərvətidir. Ədəbi dilin tərəqqisi olmadan 
mənəvi mədəniyyətin tərəqqisi mümkün deyildir. 
H.Əliyev 
Ötən əsrlərin min bir kataklizmlərindən üzüağ çıxan, xalqımızın 
və  milli  mədəniyyətimizin  əbədiyaşarlığını  təmin  edən  ana  dilimiz 
müasir dövrdə də, çox təəssüf ki, müəyyən sıxıntılarla üzləşməkdə, 
çətinliklərlə  qarşılaşmaqdadır.  Bu,  yaşadığımız  qloballaşma  döv-
rünün  təzadlı  təsirləri  ilə  bağlıdır.  Artıq  heç  kimə  sirr  deyildir  ki, 
mövcud qloballaşma prosesi bütün dünya ölkələrinı mühüm dilem-
malar,  faktlar  qarşısında  qoymuşdur.  Dünyanın  informasiya  üçün 
açıq  olması,  texnoloji  inqilabın  doğurduğu  nəticələrdən  düzgün 
istifadə  olunmaması,  sənaye  cəhətdən  inkişaf  etmiş  ölkələrin  kom-
munikasiyalarının yaxınlaşması, telekommunikasiya, internet texno-
logiyalarının sürətli inkişafı və digər amillər özü ilə müəyyən pozitiv 
yeniliklər gətirsə də, neqativ cəhətləri də az deyildir. Bu amil, ictimai 
həyatın əksər sahələrində olduğu kimi, milli dil və mədəniyyət sahə-
sində  də  özünü  göstərir.  Açıq  dünya  məkanında  milli  dillərə  yerli-
yersiz  mütəmadi  yeni  sözlər  daxil  olur,  mədəniyyətə  yad-yaman 
meyillər aşılanır. Bu da istər-istəməz haqlı narazılıq doğurur. 
Cəmiyyətin nitq mədəniyyəti milli dilə münasibət ilə müəy-
yən  olunur.  Öz  növbəsində,  milli  dilin  vəziyyəti  (səviyyəsi)  bü-
tövlükdə millətin inkişaf səviyyəsini əks etdirir. Dilə, nitq mədə-
niyyətinə olan xarici təsirlərə bir sıra inkişaf etmiş ölkələrdə necə 
qısqanclıqla yanaşıldığına diqqət yetirək. 
İkinci  Dünya Müharibəsindən məğlub çıxan alman xalqı  və 
onun  yeni  rəhbərliyi  Hitler  rejimi  dövründə  ədəbi  dil  normala-
rının xeyli aşağı düşdüyündən narahatçılıq keçirirdilər. 
Fransızların öz ölkərinə hər hansı bir kənar müdaxiləyə necə 
qısqanclıqla  yanaşmaları  da  yaxşı  məlumdur.  Hətta  onların  bu 
münasibətlərini  ―dil  şovinizmi‖  adlandıranlar  da  az  deyil.  O  da 

---

 
4 
məlumdur ki, fransızlar ingilis dilində olan hansısa reklam lövhə-
sini belə istəmirlər. Onları ən çox narahat edən isə ölkəyə ameri-
kanizmi  təbliğ  edən  vasitələrin  daxil  olmasıdır.  O  da  yaxşı  mə-
lumdur  ki,  hər  bir  ingilis  məmurunun  stolunun  üstündə  xüsusi 
hazırlanmış ingilis dili dərsliyi vardır. 
Heç  şübhəsiz  ki,  öz  müstəqilliyinə  qovuşduqdan  sonra,  bizim 
ölkəmizdə də bütün bu amillərə xüsusi fikir verilməkdə, milli dili-
mizin  və  mədəniyyətimizin  qorunması  və  inkişaf  etdirilməsi  yo-
lunda xüsusi səylər göstərilməkdədir. Belə ki, 1995-ci ildə ümum-
xalq səsverməsi yolu ilə qəbul olunmuş Konstitusiyanın 21-ci mad-
dəsində Azərbaycan Respublikasının dövlət dilinin Azərbaycan dili 
olması öz əksini tapdı və bunun ardınca dilimizin inkişafı ilə bağlı 
bir  sıra  fərmanlar  imzalandı,  qanunlar  qəbul  edildi.  2001-ci  ilin 
iyunun 18-də ulu öndər Heydər Əliyev ―Dövlət dilinin tətbiqi işinin 
təkmilləşdirilməsi haqqında‖ daha bir fərman imzaladı və bu tarixi 
sənəd dilimizin inkişafı sahəsində mühüm rol oynadı. Həmin sənəd-
də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Dil Ko-
missiyasının yaradılması da nəzərdə tutulurdu. Onun əsas məqsədi – 
ana  dilimizin  tətbiqi  işinin  təkmilləşdirilməsinə  daha  səmərəli 
şəkildə nəzarət etmək və bu prosesi daha da sürətləndirmək idi. 
Nitq  mədəniyyəti  təkcə  nitq  etiketi  deyildir.  Bizim  nə  di-
limiz, nə də nitqimiz elə-belə öz-özünə yaranıb. 
Onun yaranması və inkişafı cəmiyyətdə baş verən proseslərlə 
bağlıdır. Bu, dialektik bir əlaqədir. Yəni dil cəmiyyətin bütün so-
sial-siyasi  proseslərini  əks  etdirir  və  eyni  zamanda,  insanların 
dünyagörüşünü  formalaşdırır.  Buna  görə  də  nitq  mədəniyyətini 
cəmiyyətin ümumi mədəniyyətindən ayrı təsəvvür etmək olmaz. 
Azərbaycanın təhsil sisteminin Boloniya prosesinə qoşulma-
sı  ilə  əlaqədar  olaraq  məqsədyönlü  kommunikativ  kompitensiya 
formalaşdırmaq hazırda bakalavr, magistr hazırlığı işində ən va-
cib şərtlərdəndir. İxtisasından asılı olmayaraq hər bir mütəxəssis 

---

 
5 
gələcəkdə  insanlarla  işləyəcəkdir.  Deməli,  o,  insanlarla  ünsiy-
yətdə olacaqdır və öz nitqindən onlara təsir vasitəsi kimi istifadə 
edəcəkdir. Əslində bu yöndə hər yerdə tələb eynidir: tələbələr öz 
fikir  və  düşüncələrini  həm  yazılı,  həm  də  şifahi  formada  ifadə 
etməyi,  mühakimə  yürütməyi,  həmkarları  qarşısında  öz  mövqe-
lərini (baxışlarını) ifadə etməyi bacarmalıdr. Yalnız bu üsulla on-
lar təcrübə qazana, mütəxəssis kimi yetişə biləcək. 
Kommunikativ kompitensiya dil vahidlərinin müxtəlif səviy-
yələrindən  fəaliyyətdə  olan  ədəbi  dil  normalarına  uyğun  bir 
şəkildə istifadə etmək bacarığını özündə əks etdirir. 
Nitqin kommunikativliyi dedikdə onda bir sıra cəhətlərin ol-
masını nəzərdə tutulur. 
1.  Dildən  istifadə  səriştəliliyi  –  dil, eləcə  də onun quruluşu, 
sistemi,  dil  vahidlərinin  nitqdə  işlənməsi  qanunauyğunluqları, 
ədəbi dilin orfoepik, leksik və qrammatik normalarından istifadə 
etmək qabiliyyətidir; 
2.  Dil  səriştəsi  əsasında  aşağıdakılardan  ibarət  xüsusi  kom-
munikativ səriştə formalaşır: 
1) Professional fəaliyyətdə qarşılıqlı təsirin şifahi metodların-
dan istifadə etmək bacarığı; yəni həm professionallarla (həmkarları 
ilə), həm də qeyri-professionallarla (tələbələrlə, valideynlərlə və s.) 
əlaqə yaratmaq; hər cür münaqişənin öncədən qabağını almaq; 
2) Həm şifahi, həm də yazılı nitqlə informasiya alıb ötürmək 
vərdişləri;  mövcud  faktları  və  göstərişləri  savadlı  və  asan  dildə 
yazmaq; 
Nitq  mədəniyyəti  kursunun  müasir  konsepsiyası  bu  bacarıq 
və  vərdişlərin  formalaşmasına  yönəlmişdir.  Kursda  əsas  diqqət 
aşağıdakı məsələlərin daha geniş işıqlandırılmasına verilmişdir; 
  Linqvistik fənn kimi nitq mədəniyyətinin nəzəri əsasları; 
 
Müasir dil normalarının aktual məsələləri; 
 
Müasir nitq mədəniyyətinin problemləri; 
 
Nitqin qarşılıqlı təsirinin səmərəli üsulları. 

---

 
6 
Bu tədris vəsaitinin  hazırlanmasında xüsusilə son illərdə bu 
mövzuda yazılmış elmi-tədqiqat işlərindən, dərsliklərdən və digər 
vəsaitlərdən istifadə edilmişdir. 
Hazırda bu fənnin tədrisinə Azərbaycan Respublikasının Pre-
zidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasında da xüsusi fikir 
verildiyindən  onun  profili  nəzərə  alınmış  və  vəsait,  əsasən,  ona 
uyğunlaşdırılmışdır.