DƏrs vəSAİTİ Vəsait Boloniya prosesi, kredit sistemi üzrə ali pedaqoji

Debatlar. Debatlar  (fransız  dilində,  “Debats” – hansısa

iclasda,  yığıncaqda  fikir  mübadiləsi)  müəyyən  bir  problemə aid

mübahisədir,  bir – birinə əks  nöqteyi – nəzərdən  toqquşması,

tərəflərin öz mövqeyini  mədəni surətdə dəlillər əsasında müdafiə

etməsidir.  Debatlar  hadisələrə müxtəlif  nöqteyi – nəzərlərdən

baxmağa,  faktları  və ideyaları şübhə altına  almağa  və inan-

dırmağa başlayırlar.

Debatların əsasını arqumentlər – dəlillər təşkil edir.

Debatlarda gərək nəinki nitqlə çıxış edəsən, eyni zamanda

digər  tərəfin  arqumentlərini  dəf  edəsən,  öz  mövqeyini  qarşı

tərəfin mövqeyi ilə qarşılaşdırasan və bununla hakimləri öz üstün-

lüyünə inandırasan.  Bu  mənada  debatlar  şahmat  oyununa  bən-

zəyir,  çünki  suala  nəinki  öz  mövqeyindən,  eyni  zamanda  rəqibin

mövqeyindən baxaraq onun növbəti arqumentinə hazır olursan.

Debatlar mövzunun qısaca və dürüst ifadəsindən başlanır.

Hər  qrup  öz  mövqeyini  müdafiə edir  və qarşı  tərəfin  arqu-

mentlərini təkzib edir.

Demokratik  dövlətin  gələcək  vətəndaşları  kimi  şagirdlər

debatlar vasitəsilə siyasi hadisələri başa düşə bilir və öz nöqteyi-

nəzərini müdafiə etməyi öyrənirlər.

Debatlar  insanların  deyil,  ideyaların  qarşıdurmasıdır,

demokratik cəmiyyətdə isə bu qarşıdurmanın yeganə həlli vasitəsi

əsaslandırılmış arqumentlər ola bilər. Başqa sözlə desək, şagirdlər

53

qarşı tərəfin özünə deyil, onun arqumentlərinə – dəlillərinə həmlə

etməlidirlər.

Debatların ən  vacib  elementi – tənqidi  düşüncədir.  Rollu

oyun  şagirdlərin  yaradıcı  təxəyyülünü  inkişaf  etdirir,  onların

iştirak hissini gücləndirir. Bu üsulla işlədikdə şagirdlər elə bil ki,

hadisələrin canlı  iştirakçılarına çevrilirlər.  Rollu  oyunun  keçiril-

məsi  zamanı  sinfin əksər  hissəsi  dərs  prosesinə qoşulur.  Rollu

oyunun  sayəsində şagirdlər  digərlərinin  düşüncə tərzini  yaxşı

anlamağa  başlayırlar.  Bu  metodika  şagirdlərdə qrupda  işləmək

bacarığını inkişaf etdirir. Bu oyunlar dərsin yeknəsəkliyini aradan

qaldırır və mövzuya maraq oyadır.

Rollu  oyunların  keçirilməsi  üsulları  müxtəlifdir.  Adətən,

müəllim  sinfi  qruplara  bölür  və bu  qrupların  arasında  rolları

bölüşdürür. Şagirdlərin fəaliyyəti onların oyuna nə dərəcədə cəlb

olunmasından  asılıdır.  Şagirdlərin  hansının cəlb  olunması  üçün

müəllimin istiqamətləndirici fəaliyyəti böyük rol oynayır.

Rollu  oyunlar  hökmən  şagirdlərə ünvanlanmış  müvafiq

suallarla nəticələnməlidir. Bu suallar rollu oyunların məqsədlərinə

xidmət etməlidir.

Mümkün çətinliklər:

–

Rollu  oyunlar  şagirdlər  üçün

əyləncəyə

çevril-

məməlidir. Bəzən müəllimlər rollu oyunları keçirərkən

oyunun  məqsədləri  barədə unudurlar  və oyunun  tək

zahiri tərəfinə diqqət verirlər.

–

Oyuna  cəlb  olunmayan  şagirdlər  oyun  prosesindən

kənarda  qala  və ümumiyyətlə dərsin  gedişinə mane-

çilik törədə bilərlər.

–

Rollu  oyunların digər  mümkün  çətinliyi  müəllimin

vaxtı  düzgün  hesablamamsı  ilə əlaqədar  ola  bilər,  bu

da  şagirdlər  tərəfindən  oyunun  mahiyyətinin  qavranıl-

maması ilə nəticələnə bilər.

Çıxış yolu:

Bu cür çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün müəllim oyunun

bilavasitə rəhbəri  olmalı,  uşaqları  oyuna  cəlb  etməli,  müzakirə

54

edilən  ideyaların  dürüst  ifadə edilməsi  müəyyənləşdirilməli,

əsaslandırılmalı və təhlil edilməlidir.

Tədqiq  etmə bacarıqlar.  Dərs  prosesində debatlara  5-10

dəqiqəlik  hazırlıq  zamanı  mövzuya  dair  məlumatın  toplanması –

yəni  “məlumat  bankı”  yaranır.  Qrupdan  bir  nəfər  bu  məlumatı

qeyd etməlidir. Məlumata:

–

Misallar;

–

Faktlar;

–

Statistika;

–

Sitatlar və s. daxil edilməlidir.

Arqumentin yaradılması:

1. Dəlilin irəli sürülməsi;

2. Dəlilin izahı;

3. Dəlilin sübut edilməsi;

4. Nəticələr.

Struktur:

Mövzu:

Vərəq:

Təsdiq,  yaxud  inkar  (şagirdlər  mövzu  ilə razıdır,  yoxsa

yox).

İzah: (şagirdlər səbəbi ətraflı izah edirlər).

Əsaslandırma:  (adətən  vərəqlərdə yazılmış sübutlardan

ibarətdir).

Nəticə: (şagirdlər yenidən əvvəlki dəlili təsdiq edirlər).

Pedaqoqun  professional  potensialının  ümumi  strukturu

aşağıdakılardır: İntellektual,  motivasion,  kommunikativ,  ope-

rasion (və ya sırf professional), yaradıcı komponentlər.

“İdeal  pedaqoq”  anlayışının  da  öz  mənası  vardır.  İdeal

pedaqoq  professional  pedaqoqa  nümunədir.  İdeal  pedaqoq ən

yüksək səviyyədə formalaşmış vətəndaşlıq, istehsalat və şəxsiyyət

funksiyalarının  daşıyıcısıdır.  İdeal  pedaqoqun  keyfiyyətləri  3

qrupa ayrılır:

1. İdeal pedaqoq bir mütəxəssis kimi;

2. İdeal pedaqoq bir işçi kimi;

3. İdeal pedaqoq bir insan kimi.

55

Pedaqoji  ünsiyyətin  üslubundan  asılı  olaraq  müəllimlər  3

tipə bölünür: fəal, az fəal, çox fəal.

Fəal  müəllim:  ünsiyyətin  təşkilində

təşəbbüskardır,

şagirdlərlə əlaqələrini fərdiləşdirir, onun mövqeyi, xətti, topladığı

təcrübəyə uyğun dəyişir, o nə istədiyini bilir və öz hərəkətlərində

nəyin məqsədə nail olmağa kömək göstərdiyini başa düşür.

Az fəal müəllim: öz xəttində, mövqeyində çevikdir, amma

daxilən  zəifdir.  Onun siniflə ünsiyyətinin  xarakterini  özü  yox,

şagirdlər  diktə edir.  Onun  məqsədləri  dağınıqdır  və davranışını

açıq – aşkar şəraitə uyğunlaşdırır.

Çox  fəal  müəllim:  öz  şagirdlərini  yüksək  qiymətlən-

dirməyə və qeyri – real  ünsiyyət  modelləri  qurmağa  meyillidir.

Ona görə əgər şagird başqalarına nisbətən fəaldırsa, o qiyamçı və

dələduz, əgər  passivdirsə tənbəldir.  Belə müəllimin  uydurduğu

qiymətlər ona müvafiq olaraq hərəkət etməyə məcbur edir.

Azərbaycanda interaktiv metodlarla,  yeni texnologiyalarla

işləyən  müəllimlərin  iş  təcrübəsi  demək  olar  ki,  uğurlu  alınır.

Ancaq  onu  da  qeyd  edək  ki,  interaktiv  təlim  metodlarından

həmişə istifadə etmək onun təsirini azalda bilər.

Həqiqi  təlim  üçün  metod  və texnologiyaları  qarşıya

qoyulmuş  məqsəd  və şəraitindən  asılı  olaraq  müəllimlər  fənnə,

mövzuya, şagirdlərin təcrübə və bilik səviyyəsinə görə yeni təlim

metodlarından,  müxtəlif  metodika  və texnologiyalardan  istifadə

etməyi bacarmalıdırlar.

Yeni  təlim  texnologiyalarını aktuallaşdıran  aşağıdakı

şərtlərə əməl olunmalıdır:

1. İnsanların bazar iqtisadiyyatı (kapitalizm) cəmiyyətində

yaşaması və hər kəsin özünü bu cəmiyyətdə yaşaya bilmək üçün

hazırlaya bilməsinin önəmliyi.

2.  Uşaqların  20-30  il əvvəlki  zamana  görə dünya-

görüşünün, sosial, texniki məlumatlılıq səviyyəsinin xeyli yüksək

olması.  Təlimin  məzmun  və metodlarının  uşağın  istəyini  təmin

etməyin vacibliyi.

56

ƏDƏBİYYAT

1. Ağayev Ə.  Təlim  prosesi: ənənə və müasirlik.  Bakı,

2006.

2. Ağayev  M.  Kiçik  yaşlı  məktəblilərin  tərbiyəsi.  Bakı,

2006.

3. Mehrabov  A.  Azərbaycan  təhsilinin  müasir  problem-

ləri. Bakı, 2007.

4. Mehrabov A., Bəylərov E. Şagird intellektinin inkişafı.

Bakı, 2006.

5. Mərdanov  M.  Azərbaycan  təhsili  yeni  inkişaf

mərhələsində. Bakı, 2009.

6. Mərdanov  M.,  Şahbazlı  F.  Azərbaycan  təhsil  sistemi

(1998-2005). II kitab, Bakı, 2005.

7. Nəzərov A.,  Məmmədov  R.  Pedaqoji  ustalıq.  (Müha-

zirə xülasələri) Dərs vəsaiti. Bakı, 2008.

8. Nəzərov  A.,  Mollayeva  E.  Müasir  dövrün  təhsil

problemləri (dərs vəsaiti). Bakı, 2011.

57

IX MÖVZU

PEDAQOJİ TEXNOLOGİYA SİSTEMİNDƏ YENİ TƏLİM

TEXNOLOGİYALARININ SƏCİYYƏSİ

PLAN:

1. Pedaqoji texnologiyanın zaman-zaman yeniləşməsi

2. Voldorf  məktəbinin ənənəvi  məktəblərdən  təşkilatı

baxımdan fərqlənməsi

Pedaqoji  texnologiya  ifadəsi  də son  illərdə daha  çox

işlədilən anlayışlardandır. Texnika inkişaf etdikcə təkcə elmin və

texnikanın müəyyən sahəsinə deyil, təlim prosesinə də daxil olur.

Əgər  ötən əsrin  50-ci  illərində pedaqoji  texnologiya  dedikdə

əsasən  təlimin  texniki  vasitələri  başa  düşülürdüsə,  hazırda  bütün

pedaqoji  prosesdə mövcud  paradiqmalar,  vasitələr,  müxtəlif

təlim-tərbiyə prosesləri,  məzmunun  formalaşdırılması,  öyrətmə

modelləri  və metodları,  idarəetmə,  qiymətləndirmə bütün  bu

prosesdə korreksiya və təkamül nəzərdə tutulur.

“Pedaqoji texnologiya” sözü yunanca, “techne” incəsənət,

“remesto”  elm,  “logos”  isə anlayış,  təlim  deməkdir. Pedaqoji

fəaliyyət pedaqoji ustalıq tələb edir. Lakin müəllim işləyən bütün

insanlarda  pedaqoji  ustalıq  eyni  dərəcədə ola  bilməz  və hətta

bəzilərində heç  olmaya  bilər.  Amma  hər  bir  müəllim  pedaqoji

texnologiyaya yiyələnə bilər və yiyələnməlidir. Çünki bu konkret

bilgilərdən və əməliyyat bacarıqlarından ibarətdir.

V.V.Basovaya  görə, ənənəvi  pedaqogikada  fəal  təlim

metodları  adlandırılan  proqramlaşdırılmış,  problemli, adapta

edilən  modul  suqqestiv  təlim,  işgüzar  oyunlar əslində təlim

metodları deyil, təlim texnologiyasıdır. Bizə görə bunları işlənmə

yerinə tətbiq  məqsədinə görə həm  metod,  həm  də texnologiya

adlandırmaq olar.

Pedaqoji texnologiyalar müxtəlif formada təzahür edir.

“Voldorf  pedaqogikası”  deyilən təlim  formasını  ayrıca

nəzərdən keçirək. 1919-cu ildə Almaniyanın Ştutqard şəhərindəki

tütün fabrikinin fəhlələri voldorf Ustoriya fabrikinin direktoru ilə

58

birlikdə alman alimi Rudolf Şteyner (1861-1925) onların uşaqları

üçün məktəb yaratmağı təklif etmişlər.

R.Şteyner ensiklopedik biliyə malik görkəmli alim idi. O,

elmin  və incəsənətin  müxtəlif  sahələrinə aid  300  cildlik əsər

yazmış  və nəşr  etmişdir.  Tibb,  kosmologiya,  din  tarixi,  heykəl-

taraşlıq,  memarlıq  sırasında əsərlərinin  25  cildlik  pedaqogika  və

təhsilə həsr  edilmişdir.  “İnsan  haqqında  ümumi  təlim  peda-

qogikasının əsası kimi”.

R.Şteyner  “azad  məktəb”  tipinə uyğun  ilk  məktəbini

yaratmışdır.  Onun əsasında  insan  varlıq  kimi  prinsipi  dayanırdı.

N.V.Basov  yazır  ki,  təhsilin  Voldorf  texnologiyasının  mahiyyəti

insanın  hiss  etdirmək qabiliyyətini  inkişaf  etdirmək başqa  sözlə,

hisslərin  tərbiyəsi,  bədii  zövqün  formalaşdırılması  təbiət  bilikləri

əsasında  yaradıcı,  quruculuq  bacarığı  aşılamaqdır. Əsas  o  idi  ki,

təhsilin məqsədi və məzmunu istehsalın tələbi və ya sosial-siyasi

konyuktura təyin etmirdi. İnsan onun imkanları və tələbatı təhsilin

məzmununun aparıcı prinsipi hesab edilirdi.

Voldorf  məktəbi ənənəvi  məktəblərdən  təşkilatı  baxı-

mından  fərqlənirdi.  Özünüidarə əsasında  fəaliyyət  göstərirdi,

direktor yox idi, məktəbi pedaqoji kollektiv idarə edirdi, məktəbin

həyatında valideynlər iştirak edirdi. Məktəb mərkəzləşmiş dövlət

reqlamentləşdirilməsindən  azad  idi.  Hazırda  Almaniyada  şagird-

lərin  1%  voldorf  məktəbində təhsil  alırlar.  Burada  təhsil

ödənişlidir, differensialdır. Müəllimin əmək haqqı da differensial

qaydada  ödənilir.  Məktəblər  müstəqildir,  ancaq  dövlət  onları

dəstəkləyir  və təlim  prosesinə müdaxilə etmədən  xərclərin  70-

80%-ni öz üzərinə götürür.

Klassik Voldorf məktəblərində təlim 12 ildir. Universitetə

daxil  olmaq  istəyənlər “abituriyent  sinfi”  adlanan  13-cü  ili  də

oxuyurlar.  Amma  universitetlərə qəbul  faizi  aşağıdır.  Məktəb

tədris  siteminə görə ənənəvi  məktəblərdən  tamamilə fərqlənir.  I

sinifdən  VIII  sinfə qədər  bütün  məşğələləri  bir  müəllim  aparır.

Möhkəm  tədris  planı  yoxdur, qiymətləndirmə yoxdur,  qiymət-

ləndirmə xasiyyətnaməsindən istifadə olunur.

59

VIII  sinifdən  sonra  məşğələləri  fənn  müəllimləri  aparır.

Səhər ilk 2 saatda bir fənn öyrədilir (riyaziyyat, zoologiya və s.),

həmin  gün  başqa  fənn  tədris  olunmur.  Öyrədilən  fənn  hər  gün

həmin qaydada 3-6 həftə davam etdirilir və “dövr” adlanır.

I  dövr  kimya  üzrə,  II  dövr ədəbiyyat  üzrəvə s.  ola  bilər.

Dövrün hər  günü 2 saatlıq fənn məşğələsindən, sonra məşğələlər

sinifdə oturmaqla  aparılmır.  Bu  fənlərin  tədrisi ənənəvi  qaydada

deyil,  obrazlı-estetik  qaydada  aparılır.  Voldorf  məktəbində əmək

tərbiyəsinə və təliminə böyük  yer  verilirdi.  Cildləmə,  ağacda

öymə, dülgərlik, tikiş yapma və s. oğlanlar dəmirxanada işləməyi,

torpaq  hazırlamağı,  dən  üyütməyi,  çörək  bişirməyi  öyrənirdilər.

Alimlər  belə fikirdədirlər  ki,  Voldorf  məktəbindəki  bənzərsiz

şəxsiyyətyönümlü  pedaqogika  təlimin  humanistləşdirilməsi  və

humanitarlaşması 

qabiliyyətlərinin 

inkişaf 

etdrilməsi

əğz

edilməyə layiqdir. Göründüyü  kimi,  Voldorf  məktəbindəki  təlim

texniologiyası ayrıca bir istiqamət təşkil edir.

İnformasiya  texnologiyası  (İT) – metod  və vasitələr

yığımını istifadə edilən məcmusu prosesidir.

İnformasiya  texnologiyalarını  bütün  dünya  birliyi  çərçi-

vəsində

vahid  məkan  birliyinin,  vahid  təhsil  məkanının

formalaşmasına, şəraitin formalaşmasına səbəb olur.

Hazırda  pedaqoji  texnologiyaların  adı  altında  pedaqoji

prosesdə müsbət nəticələrə gətirib çıxaran pedaqoji ideallar kom-

pleksi  başa  düşülür.  Habelə,  tam  və sistemli  pedaqoji  texno-

logiyada  mövcud  olması  və onlardan  bir  sıra  ölkələrdə istifadə

olunması diqqəti cəlb edir:

1. Təbii təlim texnologiyaları

2. Modul-retinq texnologiyası

3. İnteqrativ təlim texnologiyası

4. Parasentrik təlim texnologiyası

5. Biliklərin tam mənimsənilməsi texnologiyası

6. Fərdi təlim texnologiyası

7. Kooperativ təlim texnologiyası

8. Təlimin nəzarət-korrektdə texnologiyası

60

XX əsrin  70-80-cı  illərində kompüterlərin  təlim  texno-

logiyasına  daxil  olması  nəticəsində yeni  təlim  texnologiyasının

əsasının  qoyulması,  kompüter  təliminin əsasında  kompüterlərdən

istifadə etməklə proqramlaşdırılmış  təlimin  dayanması  “təlimin

kompüter  texnologiyası”nın  artıq  “informasiya  texnologiyaları”

ilə əvəz  olunması diqqəti  cəlb  edirdi.  Hətta  yaş  anlayışlarının

yaranması – TYİT – təlimin  yeni  informasiya  texnologiyaları

yarandı.  Kommunikativ  texnologiyalar  (KT)  hətta  cəmiyyətin

“infortmalaşdırılması”,  “informasiya  cəmiyyəti”  anlayışlarının

geniş yayılmağa başlanması ilə səciyyələnirdi.

Keçmiş SSRİ-də təlim texnologiyasını təkmilləşdirən, ona

yenilik gətirən novator müəllimlər, məktəb direktorları var idi. Bu

sıradan  Gürcüstanda  Ş.Amanaşvilinin,  Azərbaycanda Z.Şoyu-

bovun,  Rusiyada  F.V.Şataların  və daha  bir  neçə müəllimi  qeyd

etmək olar. Bunların arasında Şatalov daha çox diqqəti cəlb edir.

Onun  işlədiyi  təlim  texnologiyalarını “Şatalov  metodu”  adlan-

dırırlar.  Onun  təlim  texnologiyasının əsasına  qrup  (sinif)  təlimi

şəraitindən  şagirdlərin mürəkkəb  idrak  fəaliyyətinin  qurulması

təşkil edirdi.

F.V.Şataların əsas məqsədi belə idi:

1.  Materialı  olduqca  yığcam  izah  etməklə uşaqların

diqqətindən artıq yükləri atmaq

2. Bir dərsdən bir teoremi yox, qarşılıqlı, əlaqəli mövzuları

blok-blok (hissə-hissə) öyrətmək

3.  Şagirdlərə əsas  olan  mahiyyəti  çatdırmaq  və onların

yadda saxlanacaqlarının həcmini azaltmaq

4. Şagirdlərin eyni zamanda dinləmələrinə və yazmalarına

imkan verməmək, əvvəlcə dinləməli, sonra yazmalı

5.  Hər  bir  şagirdə yığdığı  balı  yaxşılaşdırmaq  imkanı

vermək. Bu prinsip “açıq perspektivlər” adlanırdı.

6. Şagirdlərə və valideynlərə humanist münasibət

7. Sinifdə elə ab-hava yaratmaq lazımdır ki, hər bir şagird

özünü sakit və inamlı hiss etsin.

61

Göründüyü  kimi,  Şatalovun  pedaqoji  texnologiyasının

mahiyyəti  onda  ifadə edilir  ki,  şagird  öz  biliyini  qeyri-ənənəvi

şəraitdə təqdim edir, anlayır, yada salır və tətbiq edir.

Ötən əsrin  80-cı  illərində Bolqarıstanda  inteqral  təlim

texnologiyası  tətbiq  olunmağa  başladı. Onun  işlənməsi  üzrə

Çexoslavakiyada  geniş  eksperimentlər  aparıldı. Digər  ölkələrdə

də belə cəhdlər  oldu.  Nəticədə inteqral  təlim  sistemi əsasında

qlobal təhsil konsepsiyası yarandı.

Rusiyada ictimai əsaslarla qlobal təhsil mərkəzi  yaradıldı.

Mərkəz  ABŞ-ın  eyni  adlı  mərkəzi  ilə əməkdaşlıq  edirdi.  Mərkəz

məktəblər üçün 3 əsas blok üzrə işləmələr hazırlayır.

1. Necə gözəldir bu dünya;

2. Necə kövrəkdir bu dünya;

3. İnsan adamlar arasında.

Bu  təhsil  və tərbiyənin əsasında  insan,  onun  cəmiyyəti,

həyatın  dəyişməsinə uyğun  olan  təlimi  dayanır.  Ona  (insana)

mütləq  həyatın  yeni  dəyişmələrinə uyğunlaşmasına  öyrətmək

lazımdır.

XX əsrin  70-80-cı  illərindən  kompüterlər  təlim  prosesinə

daxil  oldu  və yeni  təlim  texnologiyasının əsası  qoyuldu.

Kompüter  təliminin əsasında  kompüterlərdən  istifadə etməklə

proqramlaşdırılmış təlim dayanırdı.

Təbii  təlim  texnologiyası  dedikdə,  işin  qrup  vasitəsilə

görülməsi  və bu  zaman  subyektlər  arasından  təbii,  ünsiyyətin

bərqərar  olması  və bu şəraitdə müxtəlif  didaktik  materiallardan,

hərəkət alqoritmlərindən istifadə edilməsi nəzərdə tutulur.

Modul-reytinq  texnologiya  şagirdlər  üçün  2  tip  modul

proqramlarına (idrak və fəaliyyət, yaxud əməliyyat və fəaliyyət) –

modul – qovluqlarına  həmçinin  şagirdlərin  biliklərinin  qiymət-

ləndirilməsinin reytinq şkalasının işlənməsinə əsaslanır.

“Modul”  sözü  latın  dilindəki  “modulus”  sözündən

götürülmüşdür.  Ölçü  deməkdir.  Dəqiq  elmlər,  xüsusilə riyaziy-

yatda,  eləcə də memarlıqda  modul  anlayışı  çoxdan  məlumdur.

Pedaqogikada  modul  vəziyyət  və keyfiyyətin səviyyəsini  dəqiq

qurmağa xidmət edir.

62

Məzmun verilən biliyin həcmi, istifadə ediləcək metod və

vasitələr,  keyfiyyət  səviyyəsi  şagirdə veriləcək  qiymətlər hansı

səviyyəyə görə qruplaşdırılacaq  və s.  Bütün  bunlar  irəlicədən

dəqiq  müəyyənləşdirilir  və tətbiq  olunur.  Öyrənənlər  bilik,

bacarıq  və vərdişlərinin  dairəsini  qabaqcadan  bilir  və bu  dairəni

mütləq əhatə etməyə çalışırlar.

Buna əsasən modul üzrə bütün iş növlərini əhatə edən sual

və tapşırıqlar  hazırlanır  və modulun  öyrənilməsindən  sonra

nəzarətə (yoxlamaya) çıxarılır (adətən testlə).

Biliyin  tam  mənimsənilməsi,  texnologiyanın  reallaş-

dırılması  zamanı  şagirdlərin  fəaliyyətinin  nəticələrinin  hesaba

alınması və qiymətləndirilməsi üçün müxtəlif formalardan istifadə

edilir. Bu  zaman  korrektə,  diaqnostik  və yekun  məqsədi  həyata

keçirilir. Kooperativ  təlim  texnologiyasının əsasında  şagirdlərin

fəaliyyətini  fərdi  işdən  briqada  formasına  və əksinə keçiril-

məsində müxtəlif  vasitələrdən  istifadənin  bir-birini əvəz  etməsi

durur.

ƏDƏBİYYAT

1.Abbasov A. Pedaqogika. Bakı, 2007.

2.Ağayev Ə.,Talıbov  Y.,Eminov  A.,İsayev  İ.Pedaqogika. Bakı,

2006.

3.Əhmədov  B.,  Rzayev  A.  Pedaqogikadan  mühazirə konspektləri.

Bakı, 1983.

4.Əhmədov Ş. Təhsilimiz dünən, bu gün, sabah. Bakı, 2003.

5.Anamalıyev  R.  “Azərbaycan  təhsili  XX əsrə doğru:  idarəetmə,

prioritetlər, islahatlar”. Bakı, 1998.

6.Əlizadə Ə.  Müasir  Azərbaycan  təhsilinin  psixoloji  problemləri.

Bakı, 2004.

7.Həmzəyev M. Pedaqoji psixologiya. Bakı, 1991.

8.Mehrabov  A.  Azərbaycan  təhsilinin  müasir  problemləri.  Bakı,

2007.

9.Mərdanov M.,  İsgəndərov İ.,  Ağamalıyev R., Əhmədov İ.

Azərbaycan təhsili islahat illərində. Bakı, 2001.

10. “Təhsil sahəsində” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı,

2009.

63

X MÖVZU

TƏLİM NƏZƏRİYYƏSİ YENİLƏŞƏN,

İNKİŞAF EDƏN ELMDİR

PLAN:

1. Pedaqoji islahatların (terminin) yaranması və işlək

hala  düşməsi,  təhsilin  elmin  məzmununun  zənginləş-

məsi ilə sıx bağlı olması

2. Pedaqoji  prosesin  həyata  keçirilməsində bir-birini

tamamlayan iki vacib şərtin nəzərə alınması

3. Pedaqogika  həmişə yeniləşən,  inkişaf  edən  bir  elm

kimi

4. XX

əsrin  60-cı  illərindən  başlayaraq  təlim

prosesinə müxtəlif yanaşmalar

Pedaqoji islahatların (terminlərin) yaranması və işlək hala

düşməsi təhsilin  elmi məzmunu ilə sıx  bağlıdır.  XIX əsrin

sonlarında  rusiyada  pedaqogika  elmində “pedaqoji  proses”

anlayışı  sıx  işlənməyə başlamışdır.  P.F.Karteryev  tərəfindən

əsaslandırılan  pedaqoji  proses  ifadəsi  sonralar  işləməkdən  qaldı.

Təlim  və tərbiyə proseslərinə ayrı-ayrı  yanaşılaraq  təlim-tərbiyə

prosesini aktuallaşdı. XX əsrin 70-80-cı illərində təlim və tərbiyə

proseslərinin vəhdəti problemi işləndi və pedaqoj proses problemi

doğurdu.  Eləcə də “pedaqoji  sistem”  anlayışı.  Məlumdur  ki,

“pedaqoji  sistem”  pedaqoji  prosesdə baş  verən  və şəxsiyyətin

təhsilləndiriciliyi,  tərbiyələndiriciliyi,  inkişafı  məqsədilə çoxlu

qarşılıqlı əlaqələr, struktur komponentlərin birləşməsidir. Deməli,

“təhsil  sistemi”,  “tam”  “pedaqoji  proses”  anlayışları  bütövlük,

problemə tam sistemli yanaşma mənasını ehtiva edir və bu günkü

kurikulum anlayışlarının mayasını təşkil edir. Deyilənlərdən belə

bir  nəticə hasil  olur  ki, təhsil  işindəki  müasirliyi,  yeniliyi  daha

düzgün,  elmi əsasda  qavraya  bilmək  üçün,  pedaqogika  elminin

(onun  anlayışlarını)  inkişafını  öyrənmək  lazımdır.  Beləliklə də,

ondakı  müasirlik  və yenilik  daha  konkret  və mahiyyətcə düzgün

64

qavranılır. Əgər  belə olmasa,  bu  sahədə yazılanlar  mücərrədlik

nümunəsinə çevrilə bilər.

Pedaqoji  prosesin  həyata  keçirilməsi  və pedaqoji  elmin

məqalələri və digər əsərlərində bir-birini tamamlayan 2 vacib şərt

nəzərə alınmalıdır. Onun  birincisi,  tədris,  təlim,  tərbiyə işinə –

pedaqoji  prosesə bələdlilik,  daha  doğrusu  bu  təcrübənin  yüksək

səviyyədə daşıyıcısı,  ustası  olmaq.  İkincisi,  bu  məsələlər  üzrə

elmi-nəzəri  fikrə,  ideyalara,  pedaqoji  elminə dərindən  yiyə-

lənirlər. Bunlar təkcə görünən tərəflərdir. Pedaqoji işdə, intuisiya

ilə duyulan  ləyaqət  və mənəviyyat  saflığı  tələb  edən,  müəllim-

şagird,  yaxud  rəddar-icraçı əməkdaşlıq  şəraitində meydana  çıxa

bilən  münasibətlər  ola  bilər  ki,  bunları  hər  iki  tərəfin  pedaqoji

duyum,  etika,  taktika  yanaşma  ilə şəxsi  qabiliyyətləri,  mədəniy-

yəti səviyyəsində həll edir. Ona görə də təhsildə, pedaqoji işdə bu

sahənin  bütün  incəliklərinə bələd  olan  şəxslərə mütəxəssis  sözü

deyilə bilər.

Pedaqogika – zəngin,  çoxsahəli,  çoxfunksiyalı,  prosesləei

təsvirə gəlməyən mürəkkəb bir işi – pedaqoji fəaliyyət sahələrini

əhatə edir. Kim ki bu işin mahiyyyətinə, məzmununa bələd deyil,

yəni  onu  bəsit  şəkildə qavrayır,  elə düşünür  ki,  adi  bir  işdir,  çox

sadə bir  prosesdir.  Pedaqoji  elm  və pedaqoji  fəaliyyət  o  qədər

mürəkkəbdir  ki,  o  sahədə mütəxəssislər  belə həmişə çevik,

informasiyalı  olmasalar,  yenilikləri  nəzərə almasalar  köhnə bilik

və təcrübələr ilə gərəksiz ola bilərlər.

Pedaqogika  həmişə yeniləşən,  inkişaf  edən bir  elmdir.  O,

həm  nəzəri  cəhətdən,  həm  də praktik  yönümdən  yeniləşir.  Bu

yeniləşmələr də səmərəli və səmərəsiz ola bilər. Ona görə də istər

tədqiqatçı pedaqoq, istərsə də praktik müəllim, təhsil işçisi gərək

milli  təhsil  siyasətinə,  təhsilin  dövlət  standartlarına,  təhsilin

inkişaf  proqramına,  vətəndaşların  milli  konsepsiyasına  bələd

olsun,  yeniliklərin  milli  təhsil  qaydalarını  görə bilsin.  Deməli,

istər  tədqiqatçı-pedaqoq,  istərsə də praktik  müəllim,  təhsil  işçisi

çox  yüksək  intellektə,  peşəkarlığa,  müstəqil  düşüncəyə,  yaradıcı,

məntiqi fikrə sahib olsun ki, nəyin gərəkli, nəyin gərəksiz, yaxud

nəyin xeyirli, nəyin ziyanlı olduğunu kəsdirə bilsin.

65

XX əsrin  60-cı  illərindən  başlayaraq  təlim  prosesinə

müxtəlif  yanaşmalar  formalaşmağa  başlamışdır.  Bunlar  aşağı-

dakılardır:

1. Problemli  təlim  və ya  təlim  prosesində problemli

vəziyyətin yaradılması

2. Proqramlaşdırılmış təlim

3. Alqoritmləşdirilmiş təlim

4. Differensial təlim

Problemli təlim, yəni təlim prosesində problemin vəziyyət

yaradıb  şagirdlərin  təfəkkürünü,  düşüncə tərzini  inkişaf  etdirmək

ideyasının  kökləri  çox qədimdir. Problemli  təlim  prosesində

şagirdlər müstəqil olaraq fikri fəallıq priyomlarından istifadə edir,

eksperiment  qoyur,  müşahidələr  aparır,  onların  nəticələrini  təhlil

edir,  düşünür,  fikir  mübadiləsi  edir,  qaydaları,  qanunları,

teoremləri  özləri  üçün kəşf  edirlər.  Problemli  təlim  şagirdlərdə

dərsə maraq  oyadır,  şagirdlərin  təşəbbüskarlığını  inkişaf  etdirir,

hadisələrin  daxili  mahiyyətini,  onların  arasındakı  qarşılıqlı

əlaqələri başa düşməyə kömək edir, hadisə və proseslərin qiymət-

ləndirilməsinə dialektik  yanaşmağı  öyrədir,  prosesi  həll  etmək

yollarını tapmaq  bacarığını  formalaşdırır,  elmi  idrak  metodlarına

alışdırır.

Proqramlaşdırılmış  təlim  kibernetika  elminin  təsiri

nəticəsində yaranmışdır.  Bu  təlimin əsasını  tədris  materiallarının

məzmununun  seçilməsi  təşkil  edir.  Proqramlaşdırılmış  təlimin

xüsusiyyətləri bunlardır:

1. Tədris materialları konkret paylara bölünür.

2. Tədris  prosesi  ardıcıl  olaraq  addımlara  bölünür  və

şagird həmin addımlar üzrə fikri fəaliyyət priyomlarından

istifadə edir.

3. Hər bir şagird nəzarətlə tapşırığı tamamlayır.

Alqoritmləşdirilmiş  təlim  məktəb  həyatında  yeni  bir

məsələ deyildir. Onun indi aktuallaşmasına səbəb həyatımızın hər

sahəsinə daxil  olan  elektron-hesablayıcı  maşınların  tətbiqidir.

Alqoritm düzgün nəticələrə aparan ardıcıl hərəkətlərin sistemidir,

şagirdlərə tədris  fəaliyyətində ardıcıllığı  yerinə yetirməyə kömək

66

edir.  Öyrədici  proqram  tətbiq  etməzdən əvvəl  fikri  fəallıq

hərəkətləri  və tədris əməliyyatlarının  alqoritmini  müəyyənləş-

dirmək lazımdır ki, EHM-in tədris prosesini əhatə edə bilsin.

Differensial  təlim  şagirdlərin  inkişafını  və fərdi  xüsu-

siyyətlərini  nəzərə almağa əsaslanır.  Dərsdə şagirdlərin  qarşısına

müəyyən  idrak  vəzifələri  qoyulur  və müəllim  həmin  vəzifələrin

icra  edilməsinə,  dərk  olunmasına  nəzarət  edir.  Differensial  təlim

şagirdlərin  biliyini  dərinləşdirib  genişləndirir,  onların  fərdi

qabiliyyətlərini,  fərdi  öyrənmə üslubunu  formalaşdırır,  müxtəlif

tələbatlarının öyrənilməsinə şərait yaradır.