Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

 Müstəqil iş üçün sual və tapşırıqlar: 

1. Məktəb daxili hüquq tədbirləri. 

2. Mədəniyyət və incəsənət  müəssisələrində aparılan hüquqi işlər və    

     tədbirlər. 

3. Mədəniyyət və  incəsənət işçisinin hüquqi tərbiyəsində rolu. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

TƏRBİYƏ  PROSESİNİN  MAHİYYƏTİ 

 

Cəmiyyətin  qarşıya  qoyduğu  şəxsiyyət  modelinə  uyğun  olaraq  böyüməkdə  olan  nəslin 

formalaşdırılmasına mütəşəkkil, məqsədyönlü rəhbərlik tərbiyə prosesi adlanır. Bu tərbiyəyə verilən ümumi 

tərifdir. Konkret olaraq isə tərbiyə olunanda həyata düzgün münasibət formalaşdırmaq, çəmiyyətin müəyyən 

etdiyi əxlaq normaları və davranış qaydalarına yiyələndirmə işi tərbiyə adlanır. 

Bu prosesdə böyüyən nəsl cəmiyyət üçün faydalı, yüksək  mənəvi potensiala malik, əməyə  meylli və 

əmək qabiliyyətli ideyaca mətin, estetik görüşlərə malik və fiziki cəhətdən sağlam insanlar formalaşdırılır. 

Ümumiyyətlə,  tərbiyə  vasitəsilə  şəxsiyyət  sosiallaşır,  həyata,  cəmiyyətə  maksimum  ictimai-fayda 

verəcəyi sahəyə hazırlanır, sistemli tərbiyə vasitəsilə formalaşan insan həyatda müstəqil şəkildə özünü təmin 

edə bilir. Tərbiyə prosesi ictimai münasibətlər təcrübəsi əsasında böyüyən insanların fəaliyyətinin düzgün  

istiqamətləri  müəyyənləşdirilir.  Beləliklə  də  tərbiyə  olunanlarda  əməyə,  biliklərə,  təlimə,  ümumiyyətlə 

fəaliyyətə  çoxcəhətli  münasibət  yaranır.  Bu  isə  obyektiv  ictimai  münasibətlərin  şəxsi  münasibətlərə 

çevrilməsi, insanların ictimai münasibətlərin şüurlu dərk etməsi deməkdir. Obyektiv ictimai  münasibətlərin 

şüurlu  dərk  olunması  nəticəsində  obyektiv  tələb,  insanın  şəxsi  tələblərinə,  tərbiyə  motivlərinə,  tərbiyənin 

hərəkətverici qüvvələrinə çevrilir. Deməli, tərbiyə insanlarda konkret münasibətlər formalaşdırır. Münasibət 

kateqoriyası isə bir sıra ictimai elmlər tərəfindən tədqiq edilir. Məsələn, fəlsəfi kateqoriya kimi münasibət 

subyektin obyektlə əlaqəsinin dialektikasını ifadə edir. Etik kateqoriya kimi münasibətlər adamlar arasında 

əxlaqi etik əlaqələr halında - xeyir, şər, ədalətlilik mövqeli qiymətlər kimi göstərir. Psixoloji kateqoriya kimi 

münasibətlər şəxsiyyətin ən ümumi mövqeyitək izah olunur. 

Pedaqoqika  isə  münasibətlərin  bu  ümumi  mövqeyini  müxtəlif  fəaliyyət  formalarında  adamların 

qarşılıqlı əlaqələrində təzahürü kimi nəzərdən keçirir.  

Şəxsiyət formalaşmasında əhəmiyyətli yeri mənəvi münasibətlər tutur, bu münasibətlər insan həyat və 

fəaliyyətinin  müxtəlif  sahələrinə  nüfuz  edir,  onun  şəxsi  simasına,  adamlarla  əlaqəsinə,  onun  özünü 

qiymətləndirməsinə təsir göstərir. 

Həmçinin  tərbiyə  prosesi özünütərbiyənin  meydana  çıxmasına səbəb  olur,  özünütərbiyə  isə  ona  görə 

şəxsiyyətin formalaşmasına böyük təsir göstərir ki, tərbiyə olunan şəxsin özü tərbiyə funksiyasının daşıyıcısı 

olur. O tərbiyə prosesi səmərəli hesab edilir ki, nəticə etibarilə özünətərbiyəyə çevrilsin, tərbiyə məqsədləri 

insanların şəxsi məqsədləri kimi həyata keçirsin. 

Hər  bir  proses  özündə  müəyyən  nəticənin  əldə  edilməsi  üçün  qanunauyğun  və  məqsədyönlü 

fəaliyyətləri  birləşdirir. Tərbiyə  prosesinin  əsas  nəticəsi isə  hərtərfli  inkişaf  etmiş,  cəmiyyətin  tələbləri  ilə 

uyğunlaşan insanlar formalaşdırmaqdan ibarətdir. Bu isə ikitərəfli fəal prosesdir. Burada tərbiyəçinin fəallığı 

üstünlük  təşkil  edir.  Belə  ki,  tərbiyə  işinin  məzmunu  mahiyyəti,  üsulları,  vasitələri,  formalarını  və  s. 

tərbiyəçi  müəyyən  edir,  tərbiyə  olunanın  fəaliyyətini  düzgün  istiqamətə  yönəldir,  onların  diqqətini 

cəmiyyətdə  zəruri  olan tərbiyə  problemlərinə  cəlb  edir.  Şəxsiyyətirn formalaşdırılması  prosesi isə  bir  sıra 

xüsusiyyətlərə malikdir.  

Əvvəla şəxsiyyət bütövlükdə, bir tamlıq kimi  formalaşır. İnsanın müxtəlif xarakterli keyfiyyətlri bir-

birilə qarşılıqlı əlaqədədir, biri digərinin mövcudluğunu təmin edir, biri-digərinin meydana çıxmasına, yeni 

keyfiyyətlər formalaşdırılmasına səbəb olur. Bu qarşılıqlı vəhdətdə olan keyfiyyətlər isə fəaliyyət prosesində 

insanın xarakter əlamətləri kimi təzahür edir. Tərbiyə olunanın yaşından, inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq 

onun  məzmunu  da  dəyişir,  yeni  keyfiyyətlər  alır.  Bu  isə  öz  əksini  müvafiq  tərbiyə,  təlim,  incəsənət  və 

mədəniyyət,  mədəni-fəaliyyət  müəssisələrinin  tərbiyə  proqramlarında  tapır.  Ona  görə  də  mədəni  fəaliyyət 

müəssisələrinin  tərbiyə  proqramları  təhsil  müəssisələrinin  tərbiyə  proqramlarından  fərqlənir.  Belə  ki,  bu 

müəssisələrdə insanlar maraqlarına görə birləşən və əsasən, sistemli təhsil almış şəxslərdir. Bu şəxsləri isə  

artıq dövrün aktual tərbiyə problemləri maraqlandırır birləşdirir. 

Tərbiyə işi və onun komponentləri arasında əlaqə o dərəcədə möhkəmdir ki, tərbiyə komponentlərinin 

birində  baş  verən  dəyişiklik  mütləq    başqalarına  da  təsir  edir.  Belə  ki,  bu  sistemdə  hər  bir  tərbiyə 

komponenti  şəxsiyyət  formalaşdaırılması  işinin  digərləri  ilə  əlaqədə  olan  zəruri  həlqəsini,  tərəfini, 

mərhələsini təşkil edir. Ona görə də baş verən hər dəyişiklik digərlərinə  də təsir edir.  

Tərbiyəyə hərtərəfli və kompleks yanaşma prinsipi tərbiyələndirmə fəaliyyətində də belə hərtərəfli təsir 

edən pedaqoji sistemin, pedaqoji yanaşmanın yaradılmasını tələb edir. Bu tərbiyə sistemi şəxsiyyətin əqli, 

fiziki, əxlaqi, estetik, ideya siyasi, hüququ və s. cəhətlərdən formalaşmasının kompleks şəkildə aparılmasını 

özündə  birləşdirməlidir.  Bu  sistem  həmçinin  insanları  əhatə  edən  mühitə,  ətrafdakılara  ictimai,  sosial 

münasibət formalaşdarılmalıdır. 

Tərbiyə  prosesi  göründüyü  kimi  təbiət  etibarilə  hərtərəflidir.  Bu  isə    tərbiyə  təsirlərinin  müxtəlif  və 

çoxcəhətliliyindən    irəli  gəlir.  Belə  ki,  tərbiyə  prosesində  tərbiyəçi  ilə  yanaşı    ətrafdakıların    mütamadi, 

---

çoxcəhətli  təsirləri  mövçud olur. Bu  təsirlər  insanın ömrünün axırına qədər davam edir. İnsana hamı, hər 

şey  valideyn,  tərbiyəçi,  təbiət  -  çanlı  və  çansız  təbiət  -  istehsalat,  istehsal  münasibətləri,  onu  əhatə  edən 

mikro mühit və s. təsir edir. Bu müxtəlif forma və məzmunlu tərbiyə təsirləri insan anadan olandan ömrünün 

sonuna qədər zddiyyətli və uzun müddətdə  davam edir. Tərbiyənin təsiri insanlarda müxtəlif şəkildə  olur 

və təzahür edir. Buna səbəb tərbiyə  təsirlərinin müxtəlifliyi ilə bərabər həm də tərbiyə olunanların özləri 

müxtəlifliyidir. Tərbiyəçilər müxtəlif fərdi-psixoloji xüsusiyyətlərə, inkişafa malik insanlara tərbiyəvi təsir  

göstərirlər.  Bu    tərbiyəvi  təsirləri,  tələbləri  hər  kəs  öz  fərdi  münasibətləri,  inkişaf  səviyyələri  baxımından 

qəbul edir. Ona görə də  eyni  tərbiyəvi təsir eyni yaşlı insanlarda müxtəlif şəkildə təzahür edir. 

Təlim  və  tərbiyə  şəxsiyyət  formalaşdırılması  prosesinin    dialektik    vəhdət  təşkil  edən  iki  qütbüdür. 

Həm tərbiyə həm də təlim şəxsiyyətin həyata  hazırlanmasına  xidmət edir. Lakin, bunlar xüsusi predmetə və 

anlayışlara  malik  ayrı-ayrı  pedaqoji    proseslərdir.  Məsələn,  təlim  böyüyən  nəsldə  bilik,  bacarıq,  vərdiş 

formalaşdırmaqla  obyektiv  aləm  hadisələrini  dərk  etdirir.  Tərbiyə  prosesində  isə    əqidə,  rəftar,  adətlər 

yaratmaqla  cəmiyyətin  müəyyən    etdiyi  əxlaq  normaları,  davranış  qaydaları  mənimsədilir  ki,  bunun 

nəticəsində də insanlar da  onu əhatə edən hər  şeyə münasibət formalaşır. Təlimin  bilik, bacarıq, vərdiş 

kimi  anlayışları mövcuddur. Tərbtyənin əqidə, rəftar, adət kimi anlayışları vardır. Bu anlayışlar mexanizm 

etibarilə  uyğun  və  oxşardırlar.  Bilik-təbiət  və  cəmiyyətin  obyektiv  inkişaf    qanunları  haqqında  insanların 

şüurunda möhkəmləndirilmiş elmi məlumatlardır. 

Əqidə-əxlaq qaydaları, normaları sistemi və buna  riayət etmənin  zəruriliyi haqqında insanların həm 

şüurunda həm də fəaliyyətində möhkəmləndirilmiş  məlumatlar sistemidir. Bacarıqlar biliklərin tətbiq edilə 

bilmnməsidir. Rəftar mənimsənilmiş əxlaq normalarını icra etməkdir. Vərdiş avtomatlaşmış bacarıqdır. Adət 

avtomatlaşdırılmış rəftardır. 

Bunlar arasında  fərq ondan ibarətdir ki, bilik , bacarıq və vərdişlər  maddi aləmin dərk  edilməsi ilə , 

rəftar, adət və əqidə anlayışları isə həyata münasibətlər  formalaşdırmaqla bağlıdır.  

Bəzən, vərdiş və adət  anlayışını qarışdırırlar. Bunların fərqli cəhəti ondan ibarətdir ki, adətlər həmişə 

adamı adət olunmuş fəaliyyətə təhrik edir, həmin iş  görülməyəndə adam özünü narahat hiss edir. Vərdişlər 

icra edilmədikdə isə heç bir  narahatlıq  yaranmır.               

Öyrənmə  qanınlarını  təlim  nəzəriyyəsi,  tərbiyə  qanunlarını  tərbiyəşünaslıq  uzə  çıxarır.  Tərbiyə  ilə 

təlimin tədqiqat  metodları  da müxtəlifdir.