Hər bir insan dünyaya gələrkən irsən əxz olunmuş mə ' nəvi mədəniyyəti mənimsəyir . Bu ona əsl insan mahiyyəti kəsb etməsi və in-
san kimi düşünməyi bacarması üçün lazımdır. Fərdi şüurun real varlığı
həmişə mə
'
nəvi mədəniyyət dünyası ilə nisbətdə olur. Şəxsi şüur ayrıca bir
insanın mə
'
nəvi dünyasıdır, ictimai şüur isə cəmiyyətin mə
'
nəvi dünyası,
xalqın, bəşəriyyətin tarixi inkişafının ümumi ideal tərəfidir. Lakin özü-
özlüyündə cəmiyyətin şüuru yoxdur, çünki cəmiyyətin fövqəlşəxsi beyni
mövcud deyildir. Bununla birlikdə fərdi şüur ilə ictimai şüur arasında
keçilməz hədd yoxdur. Onlar arasında daim qarşılıqlı tə
'
sir baş verir.
Cəmiyyətin tarixən işləyib hazırladığı şüur normaları şəxsiyyətə mə
'
nəvi
qida verir. Onun əqidələrinin, mə
'
nəvi tələblərinin, estetik hiss və
təsəvvürlərinin mənbəyinə çevrilir. Bu mənada Hər bir insan öz dövrünün,
öz xalqının yetirməsidir. Lakin ictimai şüur fərdin real mövcud olan
şüuruna hopması vasitəsilə mövcud ola bilir. Odur ki, bu və ya digər
fərdin şüurunda olan və elmin, incəsənətin, siyasətin, əxlaqın kontekstində
möhkəmlənməmiş olan fikir, yalnız fikir olaraq qalır. Amma artıq fərdi
şüur kontekstində ikən həmin fikir ictimai şüura istiqamətlənmiş olur.
Həm də nəzərdə tutulmalıdır ki, həmin fikrin özü onun müəllifinin
əvvəldən mənimsəmiş olduğu sosial mə
'
nəvi dəyərlərin tə
'
siri ilə yaranır.
Qeyd edək ki, sözün müəyyən mənasında fərd özü də sosial
kateqoriyadır. Onun psixikasının məzmunu cəmiyyətin şüuru kimi sosial
xarakter daşıyır. Lakin fərdi şüurun dünyaya münasibəti daha çox onun
ictimai şüur formalarına münasibətindən keçərək baş verir. Ictimai şüurun
fərdi şüura münasibətdə bu vasitələndirici rolu hələ uşağın dil öyrənməyə,
davranış normalarını mənimsəməyə başladığı vaxtdan, hiss və
təfəkkürünün yarandığı dövrdən başlanır. Hər bir insanın şüuru onun
yaşadığı sosial mühitə xas olan təcrübəni, bilikləri, əqidə və inamları,
yanlışlıqları və qiymətverməni özünə hopdurur.
447
Ictimai şüurdan danışarkən hər cür fərdidən, şəxsidən sərfnəzər
olunur, bütövlükdə həmin cəmiyyət üçün və yaxud müəyyən sosial qrup
üçün səciyyəvi olan baxışlara diqqət yetirilir.
