Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Yuxarıda deyilənlər göstərir ki, tarixilik prinsipinin anlaşılması 
uzun təkamül yolu keçmişdir. Bu prinsip real tarixi prosesin 
dialektikasını açır
. O ictimai hadisələri dəyişməz və əbədi hesab etmir. 
Onlara konkret tarixi əlaqələrdə yanaşır, keçmiş mənşəyini öyrənir və 
gələcək inkişaf meylinə diqqət yetirir. 
Yuxarıda deyilənləri ümumiləşdirsək, onda göstərə bilərik ki, tarix-
ilik metodoloji prinsipi öz inkişafında dörd mərhələdən keçir. 
Birinci 
mərhələ 
mexaniki və ya naturalist adlanır. Onun kökləri Dekartın 
rasionalizminə gedib çıxır. O təbiətdə inkişafı qəbul edir, cəmiyyətin 
inkişafda olduğunu inkar edirdi. Dekartdan sonra gələn rasionalistlər onun 
metodologiyasındakı bu nöqsanı aradan qaldırdılar. Onlar cəmiyyətin 
inkişafını qəbul edirdilər, lakin bu prosesə təbiətin inkişafının xüsusi bir 
variantı kimi yanaşırdılar. Başqa sözlə cəmiyyətin tarixinə naturalist 
mövqedən yanaşırdılar. Onların fikrincə cəmiyyət xüsusi bir mexanizm və 
ya aqreqatdır. Buna görə də onu təbiətşünaslığın metodları ilə öyrənmək 
lazımdır. Sadəcə olaraq bu metodlara cəmiyyətin spesifikliyini nəzərə alan 
bəzi dəyişikliklər etmək kifayətdir. Təbiətdə və cəmiyyətdə inkişafın eyni-
liyi, ümumiliyi və oxşarlığı haqqında ideyalar məhz bu mərhəlinin 
məhsuludur. 
Ikinci mərhələ 
klassik alman fəlsəfəsinin adı ilə bağlıdır. 
Burada tarixilik prinsipini ən dolğun şəkildə işləyib hazırlayan Hegel 
olmuşdur. Onun anlamında tarixilik aşağıdakıları əhatə edir: a) Hər şeydən 
əvvəl cəmiyyət inkişaf edən tarixi fenomen kimi təbiət sisteminə qarşı 
qoyulur. Göstərilir ki, təbiətdən fərqli olaraq cəmiyyət sadəcə dəyişilmir, o 

---

498 
inkişaf edir; b) tarixilik ruhun inkişafının xüsusi forması və ya mərhələsi 
kimi müəyyən edilir. Daha dəqiq desək tarixilik öz- özünü dərk edən 
cəmiyyətlərin və ona müvafiq mədəniyyətlərin ardıcıl surətdə bir- birini 
əvəz etməsi şəklində reallaşan xalqların ruhu kimi təsəvvür olunur. v) ta-
rixin qanuauyğun və geri dönməz xarakteri qəbul olunur, göstərilir ki, bu-
rada təkrarlar yalnız qismən, özü də spiral dövrələri formasında baş verir; 
q) tarixin əvvəli və sonu olduğu təsdiq edilir və deməli tarix bəşəriyyətin 
inkişafında belə mərhələrdən biri kimi anlaşılır. Qeyd olunur ki, həmin 
mərhələdən əvvəl tarixə qədərki mərhələ olmuşdur və ondan sonra 
tarixdən sonrakı mərhələ gələcəkdir. Burada azadlıq, ruhun kamilliyi və 
onun özü- özü ilə tam qovuşması baş verəcəkdir; s) şəxsiyyətlər də bütün 
digər tarixi təfərrüatlar kimi, yalnız tarixin ruhunun, onun 
qanunauyğunluğunun daşıyıcısı və təzahürləri olduğu dərəcədə maraq 
doğurmalı və öyrənilməlidir.