Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

mə
'
nəvi sferada 
davam 
etdirilməkdədir. O burada hər şeydən əvvəl insanın qabiliyyat və 
imkanlarını hərtərəfli inkişaf etdirmək üçün tələb olunan bütün mə
'
nəvi 
şəraiti yaratmağı nəzərdə tutur. Söhbət elmdə, təhsildə və mədəniyyətdə 
uzun illər ərzində kök salmış demokratizmlə bir araya sığmayan 
stereotiplərin aradan qaldırılmasından, bu sahələrdə azad bəhsləşmə, 
sərbəst yaradıcılıq mübahisələrinin genişləndirilməsindən, insanların şüur 
və psixologiyasında demokratizmin dərin kök salmasına nail olmaqdan 
gedir. 

---

425 
Demokratik siyasi rejimin mühüm müqəddəm şərtlərini və əsasını 
vətəndaş cəmiyyəti 
və
 hüquqi dövlət 
təşkil edir. 
Vətəndaş cəmiyyəti ideyasını ilk dəfə Siseron irəli sürmüşdü. Bu ad 
altında o, ölkənin sözün əsl mə
'
nasında vətəndaşlarını başa düşürdü. 
Beləliklə də onları meşşanlardan ayırırdı. Sonrakı dövrlərdə bu ideyanı 
T.Hobbs, Russo, Hegel və başqaları daha da inkişaf etdirmişlər. Vətəndaş 
cəmiyyətinin müasir anlamı aşağıdakı kimidir. O, cəmiyyət üzvlərinin 
inkişaf etmiş iqtisadi, mədəni, hüquqi və siyasi münasibətlərini ifadə edir. 
Bu cəmiyyət dövlətdən asılı deyildir, lakin onunla qarşılıqlı tə
'
sirdə çıxış 
edir. Onun vətəndaşları dövlət ilə birlikdə inkişaf etmiş hüquqi 
münasibətlər yaradır, yüksək sosial, iqtisadi, siyasi mədəni və mə
'
nəvi 
statusa malik olurlar. M.Veber vətəndaş cəmiyyətini idraki abstraksiya, 
reallıqdan uzaq olan ideal tip hesab edirdi. Lakin onun tə
'
limindəki 
hakimiyyətin, cəmiyyətin və insanın optimal əlaqələndirilməsi ideyası 
maraq doğurur. Veber göstərirdi ki, hakimiyyəti həyata keçirən dövlət, 
hüquqi dövlət olmalıdır. Onun fəaliyyəti qanunun aliliyinə əsaslanmalıdır. 
Bu cəmiyyətdə müxtəlif ittifaqlar və birliklər, kütləvi hərəkatlar, partiyalar 
azad fəaliyyət göstərir, yerli özünüidarənin rolu gücləndirilir. Onun 
fikrincə vətəndaş cəmiyyəti öz üzvlərinə yüksək tələblər verir. Onlar 
qorxduqları üçün deyil, öz şüurluluğu, dərin inamı sayəsində yüksək inti-
zama malikdirlər. Vəzifələrini vicdanla yerinə yetirirlər, öz hüquqlarını 
müdafiə edirlər, korrupsiyaya və rüşvətxorluğa qarşı barışmaz mövqe tu-
turlar. 
Vətəndaş cəmiyyəti ayrı- ayrı fərdlərin spesifik mənafelərinin 
reallaşmasına meydan açır. Bununla da o totalitar quruluşdan əsaslı 
surətdə fərqlənir. Məşhur ingilis filosofu K.Popper totalitar cəmiyyəti 
(Platon vaxtilə bunu tərənnüm edirdi) qapalı cəmiyyət adlandırırdı. Onun 
fikrincə açıq cəmiyyət elə bir cəmiyyətdir ki, burada vətəndaşların nəinki 
hüquqları vardır, onlar həm də şəxsi qərarlar qəbul etmək məcburiyyətində 
qalırlar və deməli şəxsiyyətdirlər.
1
Vətəndaş cəmiyyəti ilə dövlət arasında ziddiyyətli vəhdət mövcud-
dur. Belə ki, onlar bir tərəfdən, biri digərini tamamlayır. Digər tərəfdən, 
onlar tam eyni deyildir. 
Vətəndaş cəmiyyəti çox mürəkkəb və spesifik xarakter daşıyır. Iqti-
sadi sahədə onun səciyyəvi cəhətini xırda sahibkarların, kooperativlərin, 
birliklərin və bütövlükdə vətəndaşların öz təşəbbüsü ilə yaradılan 
cəmiyyət olması təşkil edir. Sosial- siyasi sahədə onun əsasını elmi 
təşkilatlar, idarəetmə orqanları, siyasi partiyalar və digər ictimai 
təşkilatlar, qeyri- dövlət institutları təşkil edir. Mənəvi sahədə vətəndaş 
1
Bax: Поппер К. Открытое общества и его враги. Т.1, М., 1992, с.108. 

---

426 
cəmiyyəti aşağıdakıları əhatə edir: vicdan, fikir və söz azadlığını həyata 
keçirən kütləvi informasiya vasitələri, könüllü elmi yaradıcılıq birlikləri və 
sair.
Vətəndaş cəmiyyətinin inkişafının mühüm bir meyarı fərd ilə 
cəmiyyət əlaqələrinin birbaşa deyil, vasitəli formada (müvafiq ictimai isti-
tutdan keçməklə) baş verməsidir. Şəxsiyyətin siyasi fəaliyyəti, siyasi 
sistemdə və bütövlükdə cəmiyyətdə layiqli yeri və rolunun təmin olunması 
yalnız hüquqi dövlət şəraitində mümkündür. O, şəxsiyyəti avtoritar büro-
kratik hakimiyyətə tamamilə tabe edən totalitar rejimə qarşı duran demo-
kratik alternativdir. Hüquqi dövlət Konstitusiya əsasında fəaliyyət göstərir. 
Burada bütün ictimai proseslər qanun əsasında tənzim olunur. Cəmiyyətin 
mənafeyinə xidmət etmək dövlətin əsas vəzifəsi hesab edilir. 
Hüquqi
dövlət öz fəaliyyətində üç başlıca prinsipə əsaslanır: onlardan birincisi 
ardıcıl və hərtərəfli demokratiyanın həyata keçirilməsidir.