Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Yer tarixini səma (ilahi) tarixindən ayırmağa ilk dəfə italyan 
mütəfəkkiri C.Viko (1668- 1774) cəhd etmişdir.
O tarixin mə„nasını 
təbii zərurət anlayışı ilə əlaqələndirirdi. Bu anlayış adı altında o «daimi 
olan və heç vaxt pozulmayan səbəb- nəticə qaydası»nı başa düşürdü. Bu 
təbii qayda bütün xalqların və millətlərin irəliyə doğru hərəkətini müəyyən 
edir. Bu hərəkət üç mərhələdən keçir: Allahlar əsri (uşaqlıq), qəhrəmanlar 
əsri (gənclik) və insanlar əsri (yetkinlik). Inkişafın yetkinlik səviyyəsinə 
çatdıqdan sonra, yə„ni insanlar arasında münasibətlər vicdan, zəka və borc 
1
Bax: Ракитов А. Историческое познание. М.,1982, с.141, 142. 

---

487 
ilə tənzim olunduqda, bəşəriyyət öz yolunun əvvəlinə qayıdır və köhnə 
yolu yenidən təkrarlayır. Vikonun fikrincə sosial formalar bu mərhələlər 
üzrə yaranır, özünün çiçəklənmə dövrünü keçirir və sonra məhv olma 
mərhələsinə daxil olur. Beləliklə Viko o vaxta qədər bir- birinə qarşı 
qoyulan tərəqqi və dövran haqqında konsepsiyaları əlaqələndirməyə cəhd 
göstərmişdir. 
Viko tərəfindən əsası qoyulan bəşər tarixinin mə„nalandırılması 
problemini Fransız maarifçiləri davam və inkişaf etdirmişlər. 
Volter 1765- 
ci ildə ilk dəfə «tarix fəlsəfəsi» anlayışını işlətməklə fəlsəfi fikri xüsusi 
tipli reallıq olan tarixi mə„nalandırmağa yönəltdi
. Bu reallığı o, insanın 
zəkalı təbiətinin təkamülü və inkişafı ilə əlaqələndirirdi. Tarixə bu cür 
yanaşma cəhdini Volterdən sonra Russo davam etdirmişdir. Ümumiyyətlə 
maarifçilər tarixin mə„nası və istiqamətini insan zəkasının tərəqqisi ilə 
əlaqələndirirdilər. Onlar bəşəriyyətin tarixinə zəkanın tərəqqisi mərhələləri 
kimi yanaşırdılar. Bir qədər sonra bu baxış Kondorse tərəfindən 
əsaslandırıldı. O tərəqqini bəşər tarixinin əsas meyli hesab edirdi. 
Göstərirdi ki, bu meyil bəşəriyyəti dönmədən həqiqət və xoşbəxtliyə 
doğru hərəkət etdirir. Kondorse bəşəriyyətin tarixini on mərhələyə 
ayırırdı. Bu bölgünün me„yarını o, insan zəkasının inkişaf səviyyəsində və 
onun azadlıq dərəcəsində görürdü. Səciyyəvi cəhət burasıdır ki, o tərəqqi 
ideyasını Volter və Monteskyö kimi monarxların və hakimiyyət başında 
duranların maarifləndirilməsi ilə deyil, fərdlərin, xalqların və millətlərin 
kütləvi hərəkatları ilə əlaqələndirirdi. Onun fikrincə texnikanın tətbiqi, 
elmi kəşflər, əxlaqın, siyasi və hüquqi institutların təkmilləşməsi 
sayəsində bu hərəkatlar yüksək inkişaf səviyyəsinə çatırlar. 
Kondorse göstərirdi ki, bəşəriyyətin gələcək xoşbəxt vəziyyəti 
aşağıdakı üç problemin həlli ilə bağlıdır: «millətlər arasında 
bərabərsizliyin məhv edilməsi; müxtəlif siniflər arasında bərabərliyin 
artması və insanın həqiqi təkmilləşməsi». Onun yüksək optimizmini, 
bəşəriyyətin qızıl əsrinin yaranmasında zəkanın rolu haqqında fikirlərini 
sonrakı mütəfəkkirlərin bir qismi qəbul etmədi. Məsələn, Kant göstərirdi 
ki, insan nəslinin tarixi bizi narazılıqla ondan üz döndərməyə məcbur edir. 
Biz burada nə vaxtsa tam zəkalı məqsəd tapacağımıza ümid etmirik. Onun 
fikrincə tarix bütöv bir tam kimi və vahid şəkildə heç vaxt təcrübədə bəlli 
olmur. Buna görə də tarixin mə„nasını axtarırkən əvvəldən yox, tarixin 
sonundan başlamaq lazımdır. Başqa sözlə, onu izah edərkən təbiətin ali 
məqsəd kimi nəzərdə tutduğu nəticələrdən çıxış etmək lazımdır. Buna 
görə də insan nəslinin tarixinə təbiətin sirli planının yerinə yetirilməsi ki-
mi baxmaq olar. Bu sirli plan dedikdə Kant mükəmməl dövlət quruluşun-

---

488 
un bərqərar olmasını nəzərdə tuturdu. Belə quruluşda insan nəsli 
bəşəriyətin ona vermiş olduğu bütün imkanları tam inkişaf etdirə bilir.
1