Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Yaspers bəşəriyyətin bu vaxta qədər olan tarixini üç əsas 
mərhələyə ayırır
: 1) tarixə qədərki dövr. 2) bilavasitə tarix dövrü. 3) yer 
kürəsinin, bəşəriyyətin ümumdünya tarixi. 
Birinci mərhələ
uzun tarixi 
müddəti (insanın, dilin və irqlərin formalaşmasından başlayaraq sözün əsl 
mə„nasında tarixi mədəniyyətin yaranmasına qədər) əhatə etmişdir. Bu 
mərhələdə cəmiyyətdə baş verən proseslər təbiətdə olduğundan o qədər də 
fərqlənmir. Tarixə qədərki mərhələdə, xüsusən də onun son dövründə 
xalqların dili və mədəniyyəti inkişaf edir və yayılır. Beləliklə də tarixi 
mədəniyyətin yaranması üçün zəmin hazırlanır. 
Ikinci mərhələ
, sözün əsl 
mə„nasında tarix dövrü adlanır. Bu dövrdə Çində, Hindistanda, Yaxın 
şərqdə və Avropa ölkələrində çox böyük irəliləyişlər baş vermişdir. Bu 
mərhələyə keçid tarixin «ox dövrün»dən başlanır. Müxtəlif xalqların 
mədəniyyətləri inkişaf və çiçəklənmə dövrü keçirir. 
Üçüncü 
mərhələ 
təxminən bizim eranın birinci minilliyindən başlanır, bu günə qədər da-
vam edir və gələcəkdə də özünü göstərəcəkdir. Bu mərhələdə bəşəriyyətin 
qlobal vəhdəti yaranır və sözün əsl mənasında universal, ümumdünya ta-
rixi bərqərar olur. Onun baş verməsində böyük coğrafi kəşflər və yeni 
dövrdə yaşamış görkəmli şəxsiyyətlər mühüm rol oynamışdır. Bu 
mərhələdə xalqlar arasında ümumdünya miqyasında əlaqələr yaranır.
Ümumiyyətlə Yaspers bəşəriyyətin tarixində üç başlıca xüsusiyyəti 
ayırırdı: a) tarix başqa reallıqlardan (təbiət və kosmos) fərqli həddlərə ma-
likdir, b) tarix bir dövrdən digərinə keçiddir. Bu mə„nada ənənə «insan 
varlığının tarixi substansiyası»nı təşkil edir, v) insanın cəmiyyətdə yerinin 
və həyatının mə„nasının izahında tarix bütöv ideya rolunu oynayır. O, 
yazırdı: «Mən nəyə məxsus olduğumu və nəyin xatirinə yaşadığımı məhz 
tarixin güzgüsündə müəyyən edirəm.»
1
Yaspersin fikrincə bəşəriyyətin vəhdətinin köklərini insanın bioloji 
təbiətində deyil, «yüksək səviyyəli vəhdət» olan insanın öz mahiyyətində 
axtarmaq lazımdır. Insanın mahiyyətini isə azadlıq, birinci növbədə onun 
mə„nəvi qüvvələrinin təzahürünün azadlığı təşkil edir.
1
Ясперс К. Cмысл и назначение истории. М.1994 с. 276.

---

495 
Tarixi prosesin izahında marksist tə„lim mühüm yer tutur. Bu tə„lim 
cəmiyyətin inkişafına təbii- tarixi proses kimi yanaşır. O üç əsas 
kateqoriyanın («ictimai- iqtisadi formasiya», «ictimai münasibətlər» və 
«tarixi qanunauyğunluq») köməyi ilə ümumdünya tarixini, inkişaf 
mərhələlərinin bir- birini əvəz etməsi prosesi kimi səciyyələndirir. 
Marksizmə görə bu mərhələlərin (ictimai- iqtisadi formasiyalar) 
müəyyənedici əsasını iqtisadi təşkil edir. 
Marksizmin irəli sürdüyü formasiya tə„limi tarixi prosesin izahında 
iqtisadi münasibətləri xüsusi olaraq seçib götürür. Ictimai münasibətlərin 
mürəkkəb məzmununda məhz onlara əsas yer verilir. Marksizm göstərir 
ki, tarixi prosesin vəhdəti və varisliyi insanların ictimai varlığı ilə tə„min 
olunur. Beləliklə, cəmiyyətin inkişafı maddi amillər ilə şərtlənir. Tarix 
özünün qanunauyğunluqlarına malik olan obyektiv prosesdir. Bu təlimə 
görə tarixin məqsədi və mənası istehsal üsulu ilə cəmiyyətin mənəvi 
həyatı arasındakı əlaqələri ifadə edən sosial qanunlar ilə müəyyən olunur. 
Bu 
nəzəriyyə 
bəşəriyyətin 
əsl 
tarixinin 
məhz 
kommunizm 
formasiyasından başlandığını, burada hümanizmin və hərtərəfli inkişaf 
etmiş şəxsiyyətin bərqərar olacağını e„lan edirdi. XX əsrin sonlarının ta-
rixi təcrübəsi bu kimi ideyaların əsassızlığını sübut etdi.
Tarixi prosesdə iqtisadi münasibətlərin aparıcı rolu və sosial 
qanunların fəaliyyəti haqqında marksizm tə„limi XX əsrin fəlsəfi fikrində 
birmə„nalı qarşılanmadı. Buna ən kəskin e„tiraz edənlərdən biri 
zəmanəmizin böyük filosofu K.Popper olmuşdur. O özünün «Açıq 
cəmiyyət və onun düşmənləri» əsərində Marksın metodunu sosioloji de-
terminzm kimi səciyyələndirirdi. Onun sosial fəlsəfəsini isə iqtisadi 
üstünlük əldə etmək üçün aparılan sinfi mübarizə (tarixisizm) adlandırırdı. 
Popper 
Marksı geniş miqyaslı tarixi peyğəmbərliyə «cəhd göstərməkdə» 
günahlandırırdı. Özünün ona qarşı mövqeyini isə antitarixisizm kimi ifadə 
etmişdir. Antitarixisizm tarixdə hər hər hansı universal qanunların, onun 
məqsəd və mə„nasının, habelə bəşəriyyətin vahid tarixi olduğunu inkar 
edir. Popper göstərir ki, bütövlükdə tarixi izah edən heç bir qanun ola 
bilməz. Onun fikrincə tarixin mə„nası yoxdur, ona bu və ya digər ümumi 
müddəanı tətbiq etmək mümkün deyildir.
1
Popperin antitarixsizmi öz ifadəsini tarixi tərəqqinin inkar 
edilməsində tapır. Onun fikrincə tarix insanların müəyyən məqsədə doğru 
hərəkəti deməkdir. Tərəqqi yalnız insan fərdlərinə aiddir. Onlar azadlığı 
müəyyən edən demokratik institutları müdafiə edirlər. Popperə görə bü-
tövlükdə tarixi prosesin tərəqqisindən yalnız köləliyə qarşı mübarizə 
1
Бах. Поппер К.Открытое обшество и его враги. Т. II. М.,1992, с.311, 
312. 

---

496 
mə„nasında danışmaq olar. Onun tənəzzülü isə ağ irqin qara dərililəri 
əzməsindən ibarətdir. Bu iki tərəf bir- birini tamamlayır. Tərəqqi ilə 
tənəzzülün bu münasibətindən Popper belə bir nəticə çıxarır ki, tarixi 
tərəqqinin obyektiv meyarı yoxdur. Tərəqqinin özü isə providensializm 
(cəmiyyətin tərəqisinin ilahi qüvvə tərəfindən irəlicədən müəyyən 
olunduğunu iddia edən baxış) deməkdir.
Popper «Tarixisizmin yoxsulluğu» əsərinin müqəddiməsində tarix-
isizm prosesinə qarşı başlıca arqumentini belə ifadə edir. Cəmiyyətin 
inkişafı biliklərin inkişafından asılıdır. Onların xarakterini isə tarixi 
keçmişdən çıxış etməklə irəlicədən söyləmək qeyri- mümkündür. Buna 
görə də gələcəyi irəlicədən görmək mümkün deyildir. Popper tarixilik 
prinsipi ilə tarixisizmi bir- birindən ayırır. 
Tarixilik dedikdə 
Popper ictimai 
təlimlər tərəfindən inkişafın meyllərinin və qanunauyğunluqlarının düzgün 
əks etdirilməsini başa düşürdü. Tarixisizm tarixi irəlicədən görmə 
deməkdir. Tarixisizmə əsaslanmaqla gələcəyi irəlidən görmə prosesini 
Popper peyğəmbərlik hesab edirdi.