Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Üçüncü mərhələ
, XIX əsrin ortalarından (alman tarixşünaslığı və 
bərpa dövrü fransız tarixçilərinin timsalında) özünü göstərir. Bu dövrdə 
tarixilik prinsipi Hegelin anlamından fərqli spekulyativ (sırf nəzəri sxema-
tik) deyil, empirik (təcrübi) səpki alır. Həmin mərhələ aşağıdakı 
müddəalar ilə səciyyələnir: a) tarixi tədqiqat empirik xarakter daşımalı, 
deməli tamamilə mötəbər mənbələrə arxalanmalıdır. Tarixin məqsədi 
nəyin, necə baş verdiyini təsvir etməkdir; b) mənbələrin və onlardan 
alınan informasiyanın dəqiqliyi yardımçı tarixi fənnlərin işləyib 
hazırladığı xüsusi metodlar tərəfindən təmin olunur; v) tarixi nəqletmə, 
tarixi təsvir maksimum dərəcədə dolğun olmalıdır. O, mənbələrdə ifadə 
olunan bütün situasiyaları, hadisələri və prosesləri tam şəkildə 
göstərməlidir; q) tarixin əsas məqsədi tarixi personajların (şəxsiyyətlərin) 
məqsədləri və niyyətlərini bərpa etməkdir. Buna görə də tarixi tədqiqatın 
mərkəzi fiquru şəxsiyyətlərdir. 
Tarixilik metodoloji prinsipinin formalaşmasının 
dördüncü 
mərhələsi
marksist fəlsəfəni əhatə edir. Onun başlıca cəhətləri 
aşağıdakılardır: a) tarixin obyekti bəşəriyyətin keçmiş inkişafının 
öyrənilməsidir. Bu inkişaf xüsusi obyektiv qanunlara tabedir; b) 
cəmiyyətin inkişafı təbiətin inkişafından fərqlənir. Təbiət insanların iradə, 
şüur və məqsədindən asılı olmayan öz qanunları üzrə inkişaf edir. Tarixi 
inkişaf hər şeydən əvvəl insanların məqsədyönlü fəaliyyətinin inkişafı 
deməkdir, yəni bütün səviyyələrdə şüur amilini əhatə edir. Şüur bu 
prosesdə iradə, emosiya və dərk olunan, yaxud da intuitiv ifadə olunan 
məqsəd formasında çıxış edir və tarixin mühüm amili rolunu oynayır; v) 
şüurun bütün formaları, növləri və təzahürləri nəticə etibarilə insanların 
ictimai varlığı ilə müəyyən olunur. Şüur varlıqla şərtlənsə də nisbi 
müstəqildir və ona fəal təsir göstərir. Ictimai şüuru birbaşa ictimai varlığa 

---

499 
müncər etmək səhvdir; q) tarixi idrakın empirik bazasını tarixi və arxeoloji 
mənbələrin verdiyi faktlar təşkil edir; d) obyektiv tarixi reallığın 
hadisələri, şəraitləri və prosesləri bir- birilə səbəbiyyət və funksional 
əlaqələrdədirlər; e) tarixi reallığın bütün hadisə və prosesləri öz 
əhəmiyyəti və tarixi inkişafda roluna görə eyni deyildir. Onların 
əhəmiyyətlilik dərəcəsi tarixi prosesin ayrı- ayrı tərəflərinə müsbət, mənfi 
və ya bitərəf münasibəti ilə müəyyən olunur. j) tarixi hadisələrin 
yaranması, inkişafı və məhvi obyektiv zaman və məkan şəraitində baş ve-
rir. Tarixi proses dialektik yol ilə müəyyən tarixi formada, yə„ni bir- birinə 
əks sosial qüvvələrin (sinif, təbəqə və qrupların) toqquşması və mübarizəsi 
formasında baş verir.
1
Qeyd edək ki,