Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Sözün geniş mənasında mədəniyyət dedikdə bəşəriyyətin 
yaratdığı maddi və mənəvi sərvətlərin məcmusu nəzərdə tutulur
. Bu-
nunla yanaşı həmin anlayış yaradılmış sərvətlərin insanlar tərəfindən 
mənimsənilməsi formalarını, ondan istifadə olunmasının prinsip və 
üsullarını da əhatə edir. 
Mədəniyyət insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində, xüsusilə fiziki 
və əqli əmək sahəsində əldə edilən nailiyyətləri əks etdirir. Mədəniyyətdə 
habelə müəyyən tarixi dövrlərdə konkret cəmiyyət, millət və xalqın malik 
olduğu dəyərlər təcəssüm olunur. Beləliklə insanın yaradıcı əməyi 
mədəniyyətin mənbəyi təşkil edir.
Mədəniyyətə müxtəlif təriflər verilir. Hazırda onların sayı 600-ə 
gəlib çatır. Onlardan ən əsaslarını aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 1) 
təsviri tərif- mədəniyyəti fəaliyyət nəticələrinin məcmusu kimi 
səciyyələndirir; 2) tarixi tərif, mədəniyyətdə sosial irsin və ənənənin əsas 
rolunu qeyd edir; 3) normativ tərif- qaydaların və normaların 
əhəmiyyətinə xüsusi diqqət yetirir; 4) dəyərlər mövqeyindən yanaşan 
təriflər- mədəniyyəti insan üçün əhəmiyyət kəsb edən ideal ustanovkaların 
reallaşması kimi səciyyələndirir; 5) psixoloji səpkili təriflər- mədəniyyətə 
insanların təbiətə və sosiuma uyğunlaşması kimi yanaşır; 6) ideoloji 

---

530 
təriflər mədəniyyəti ideyalar axını kimi ifadə edir; 7) semiotik yanaşma 
mədəniyyəti işarələr sistemlərinin məcmusu hesab edir.
1
Aşağıdakı tərif nisbətən geniş yayılmışdır. Onu qəbul etmək olar.
 
Mədəniyyət insanların dünyanı mənimsəyə yönəlmiş yaradıcı 
fəaliyyətidir, bu prosesdə maddi və mənəvi dəyərlər yaradılır və isteh-
lak olunur, insanın mədəni fəaliyyət subyekti kimi formalaşması baş 
verir.
Mədəniyyət cəmiyyətdə çox 
mühüm funksiyalar yerinə yetirir.
Onlardan aşağıdakılar xüsusi qeyd olunmalıdır: 1) yaradıcı funksiya, bu o 
deməkdir ki, mədəniyyət insanların yaradıcı fəaliyyəti prosesində aşkara 
çıxır. Onların təbiət üzərində hökmranlığının və öz aralarındakı 
münasibətlərin göstəricisidir; 2) ünsiyyət funksiyası, onu göstərir ki, 
müəyyən ümumi əhəmiyyətli ünsiyyət vasitələri, təcrübəni və bilikləri 
ötürən vasitələr olmasaydı, insanların vahid cəmiyyətdə yaşamaları qeyri- 
mümkün olardı; 3) idraki- evristik funksiya bunda təzahür edir ki, 
mədəniyyət dünyanın ümumi mənzərəsini verməklə məhdudlaşmır, o həm 
də idrakın daha yaxşı və effektiv formalarını axtarıb tapmağa kömək edir; 
4) nəhayət mədəniyyət qiymətverici funksiya yerinə yetirir. Yə
'
ni onun 
köməyilə dünyanın dərki estetik, siyasi və əxlaqi normalarla əlaqəli 
şəkildə götürülür.
Beləliklə, mədəniyyət ictimai varlıq olan insan fəaliyyətinin sub-
yektiv- şəxsi tərəfinin inkişafında, cəmiyyətin sosial təşkilinin üsulları və 
normalarının yerinə yetirilməsində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. O həm də 
bütövlükdə həyat fəaliyyəti proseslərinin tənzim olunmasında, 
bəşəriyyətin malik olduğu təcrübə və biliklərin, insan fəaliyyətinin digər 
maddiləşmiş nəticələrinin yayılmasında böyük rol oynayır. Göstərilməlidir 
ki, bədii, elmi, texniki, sosial yaradıcılıq tarixi prosesə güclü təsir 
göstərən, onu zənginləşdirən amillər kimi çıxış edir. Bu müddəa 
mədəniyyətə və insan fəaliyyətinin digər maddiləşmiş nəticələrinə, habelə 
hələ sosial gerçəklikdə öz praktiki təcəssümünü tapmayan, gələcəkdə 
həllinin gözləyən yeni ideyalara aiddir. Məsələn, atom enerjisinin kəşfi, 
onun elmi əsaslandırılmasından bir neçə on il keçdikdən sonra, yəni prak-
tiki istifadə olunan atom bombası yaradıldıqdan sonra ictimai həyata öz 
böyük təsirini göstərmişdir. Bu təsir indiki şəraitdə daha güclü hiss olunur, 
çünki nüvə fəlakəti bəşəriyyətin bu günü və gələcəyini təhlükə altına alır. 
Son illərin təcrübəsi sübut edir ki, atom enerjisindən dinc məqsədlər üçün 
istifadə olunması, təkcə elmi- texniki məsələ olmayıb həm də mühüm so-
sial məsələdir. Bunu atom elektrik stansiyalarının fəaliyyəti, onların ətraf 
mühitə güclü pozucu tə
'
siri də sübut edir. Deməli, hər bir dövrdə elmi- 
1
Bax: Философия. Минск, 1999, с.297. 

---

531 
texniki fikirlər kəşflərə çevrilərək reallaşır, sosial həyata, cəmiyyətdə 
gedən iqtisadi, siyasi və mə
'
nəvi proseslərə qüdrətli tə
'
sir göstərir. Eyni 
fikri digər elmi- texniki nailiyyətlər (elektronika və informatika, 
kompüterləşdirmə, biotexnologiyanın tətbiqinin genişləndirilməsi və s.) 
haqqında da söyləmək olar. Insan dühasının yaratdığı bu nailiyyətlər prak-
tikada istifadə olunduqca nəinki təkcə iqtisadiyyatın inkişafına güclü tə
'
sir 
göstərir, istehsalın texnologiyasını əsaslı surətdə yeniləşdirir. Onlar həm 
də insan fəaliyyətinin qüdrətli vasitələri kimi sosial mə
'
na alır və mədəni 
inkişafa xidmət edir. 
Mədəniyyətin, elmi- texniki nailiyyətlərin sosial funksiyalarından 
danışarkən qeyd olunmalıdır ki, insanın yaradıcılığının bütün məhsulları 
heç də həmişə obyektiv tarixi prosesə daxil olmur, onun inkişaf 
momentinə çevrilmir. Bu, obyektiv və subyektiv xarakterli bir çox 
səbəblərdən asılıdır. Tarixdə bir çox hallar olmuşdur ki, bu və ya digər 
ölkədə irəli sürülmüş ideya və kəşflər həmin ölkənin geriliyi və şəraiti 
üzündən burada deyil, digər ölkələrdə reallaşmışdır. Deməli,