Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 1 noyabr 2004-cü IL tarixli 816 saylı əmri ilə təsdiq olunub
Yüklə 3,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ÜZEYİR BƏY HACIBƏYOV
(18.9.1885-23.11.1948)
Azərbaycan milli operasının və operettasının banisidir. İlk peşəkar musiqimizin yaradıcısıdır. Görkəmli teatr fədaisi, ictimai xadimdir. "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinin görkəmli nümayəndəsidir. Jurnalistika sahəsində böyük işlər görüb, publisistika elmini yeniliklərlə zənginləşdirib. Milli dramaturgiyamıza yeni janr və mövzu əlvanlığı gətırib. Öz komediyalarında silsilə xarakterlər, komik personajlar yaradıb. Azərbaycan konservatoriyasının yaradıcısıdır. Musiqişünaslıq elmimizin bünövrəsmi qoyub. Qüdrətli pedaqoq olub və Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin neçə-neçə korifeyini yetişdirib. Üzeyir Əbdülhüseyn oğlu Hacıbəyov Qarabağın bəy nəslindəndir. 1885-ci il sentyabr ayının 18-də Şuşa qəzasının Ağcabədi kəndində doğulub. Şuşada yaşayan və əsasən mirzəlik edən atasının hazırda rayon mərkəzi olan Ağcabədi torpaqlarında böyük əkənək yerləri vardı. Ailə təsərrüfat işləri
ilə bağlı Ağcabədiyə gələndə Üzeyir bəy orada doğulub. Bir sıra sənədlərdə soyadı "Hacıbəyli" kimi göstərilib. Üzeyir bəy ilk təhsilini Şuşa şəhərindəki ikisinifli türk-rus məktəbində alıb. Uşaqlıqdan ecazkar musiqi yaddaşı, iti zehni və çalışqanlığı, mütaliəyə meyili ilə tay-tuşlarından seçilib. Onda musiqi sənətinə məhəbbət və rəğbəti, coşğun həvəsi dayısı, milli xalq sənətinin səriştəli bilicisi Ağalar Əliverdibəyov oyadıb. Şuşa şəhərinin özü həmin illərdə bütün Qafqazın musiqi akademiyası sayılıb. Şübhəsiz ki, belə musiqi mühiti Üzeyir bəyin qan və uşaqlıq yaddaşında dərin izlər buraxıb. Görkəmli dramaturq və teatr xadimi, milli rejissorluq sənətinin yaradıcılarından olan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev 1897-ci ildə Şuşada Məhəmməd Füzulinin "Leyli və Məcnun" poemasının motivləri əsasında "Məcnun Leylinin qəbri başında" ("Məcnun Leylinin məzarı üstündə") səhnəciyini hazırlayıb. Məcnunun muğam üstündəki oxularını Cabbar Qaryağdı ifa edib. Üzeyir bəy həmin səhnəcikdə xorda oxuyub. Dahi sənətkarın özünün yazdığına görə, bu musiqili səhnə-tamaşa ona böyük təsir bağışlayıb. Üzeyir bəyin qəlbində opera yaratmağın ilk qığılcımları məhz həmin ildən işıq saçıb. Şuşada rus dilini öyrənib ilkin təhsil şərtlərini mənimsəyən Üzeyir bəy 1899-cu ildə Qori Müəllimlər Seminariyasına qəbul olunub. Burada Skripka və bariton çalmağı öyrənib. Dünya musiqi klassiklərinin yaradıcılıqları ilə yaxından tanış ola bilib. Azərbaycan xalq mahnılarının nəzəri əsaslarını elmi sistemə salmağa cəhd göstərib. Üzeyir bəy Hacıbəyov 1904-cü ildə seminariyanı bitirib və Cəbrayıl qəzasına müəllimliyə göndərilib. Bir il burada kənd məktəbində müəllim işləyəndən sonra Bakıya gəlib. Əv-Vəl fəhlə qəsəbəsi olan Bibiheybətdə, sonra isə "Səadət" məktəbində pedaqoji fəaliyyət göstərib. Azərbaycan dilində dərs vəsaitlərinin son dərəcə azlığını nəzərə alan Üzeyir bəy məktəblilər üçün "Hesab məsələləri" dərsliyini yazıb və onu 1907-ci ildə çap etdirib. Həmçinin özünün "Mətbuatda istifadə olunan siyasi, hüquqi, iqtisadi və əsgəri sözlərin türki-rusi, rusi-türki lüğəti"ni nəşrə hazırlayıb. Bu kitabça dilçilik elminin ilk müjdələrindən sayılır. Gələcəyin dahi bəstəkarı bədii yaradıcılığa publisistika ilə başlayıb. Cəmiyyətin sosial ədalətsizliyinə, dövrün ictimai-siyasi bəlalarına, savadsızlığa, mənəvi-əxlaqi rəzalətlərə qarşı, maarifçiliyə çağıran tənqidi və nəzəri məqalələr, kəskin felyetonlar yazıb. O, öz yazılarını "Ordan- burdan", "O yan-bu yan", "Filankəs", "Behmənkəs", "Ü" imzaları ilə çapa verib. Ədibin çoxsaylı və müxtəlif janrlı yazıları Bakıda çıxan "Tərəqqi", "Həqiqət", "Kaspi" (rus dilində), "İqbal" "Yeni iqbal", "İrşad" qəzetlərində, Tiflisdə nəşr olunan "Molla Nəsrəddin" jurnalında oxuculara çatdırılıb. Onun felyetonları və satirik miniatürləri, kiçik hekayələri kəskinliyi, aktuallığı və dilinin ifadəliliyi, rəvanlığı ilə dəyərlidir. Bu illərdə Üzeyir bəy rus yazıçısı Nikolay Qoqolun məşhur "Şinel" nəsr əsərini azərbaycancaya tərcümə edib. Belə gərgin şəkildə yaradıcılıqla məşğul olan Üzeyir bəy Hacıbəyov 1907-ci ilin sonlarında ilk milli operamız olan "Leyli və Məcnun" əsərini tamamlayıb. Operanın librettosunu bəstəkar özü qardaşı Ceyhun Hacıbəyli ilə birlikdə yazıb. Mətn üçün Məhəmməd Füzulinin "Leyli və Məcnun" məhəbbət poeması götürülüb. "Leyli və Məcnun" operası direksion üslubda yazılıb. Onun tamaşaya hazırlanmasını 1906-cı ildən fəaliyyətə başlayan "Nicat" mədəni-maarif cəmiyyətinin teatr truppası öz üzərinə götürüb. Tamaşanın quruluşunu dövrünün məşhur tragik aktyoru və rejissoru Hüseyn Ərəblinski verib. "Leyli və Məcnun" operasının ilk tamaşası 1908-ci il yanvar ayının 12-də Tağıyev teatrında (Şəhər teatrı da deyilib) göstərilib. Tamaşaya dirijorluğu Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev edib. Üzeyir bəy özü Skripıkada çalıb. Məcnun rolunu dram aktyoru kimi tanınan Hüseynqulu Sarabski ifa edib. Üzeyir bəy Hacıbəyov "Leyli və Məcnun" operasını milli muğamlar əsasında işləyib. Operada hadisələrin psixoloji xarakterinə, konfliktin mahiyyətinə və süjet xəttinin kəskin dönüşlərinə, lirik-dramatik ricətlərin səciyyəsinə uyğun ola-raq "Mahur Hindi", "Çahargah", "Segah", "Fars şlkəstəsi" ("Şlkəsteyi-fars"), "Şur", "Şiraz bayatısı" ("Bayatı Şiraz"), "Rast", "Kürd bayatısı" ("Bayatı Kürd"), "Qacar bayatısı" ("Bayatı Qacar") muğamlarından, "Kabili", "Müxalif" muğam şöbələrindən, təsniflərdən istifadə edib. "Leyli və Məcnun" operası böyük sənət hadisəsinə çevrilib. Milli mədəniyyətimizdə yeni sənətin və yeni səhnə janrınınbünövrəsi qoyulub. Bundan sonra Üzeyir bəy Hacıbəyov xalq rəvayəti əsasında 1909-cu ildə "Şeyx Sənan" (ük tamaşası 1909-cu il noyabrın 30-da olub), Əbdülqasim Firdovsinin "Şahnamə" poemasının motivləri üzrə 1910-cu ildə "Rüstəm və Söhrab" (operanın premyerası 1910-cu il noyabrın 12-də göstərilib) operalarını yazıb. Üzeyir bəy Hacıbəyov eyni zamanda milli operettamızın banisi sayılır. Bəstəkar özünün librettosu əsasında "Ər və arvad" operettasını işləyib və bu əsəri 1909-cu ildə tamamlayıb. Operettanı tamaşaya "Nicat" truppasının aktyorları ilə rejissor Hüseyn Ərəblinski hazırlayıb. "Ər və arvad"ın ilk tamaşası 1910-cu il may ayının 24-də Nikitin qardaşlarının sirein-də göstərilib. Bugünkü Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrının tarixi məhz həmin gündən hesablanır. Tamaşada baş rolları truppanın qabaqcıl opera aktyolrları Hüseynqulu Sarabski (Mərcan bəy) və Əhməd Ağdamski (Minnət xanım) oynayıblar. "Ər və arvad" operettasının ardınca Üzeyir bəy "O olmasın, bu olsun" ("Məşədi İbad") musiqili komediyasını yazıb. Əsər üç pərdədən ibarət olub və ilk tamaşası 1911-ci il sentyabrın 12- də Nikitin qardaşları sirkində tamaşaçılara göstərilib. Baş rolları Mirzağa Əliyev (Məşədi İbad) və Hüseynqulu Sarabski (Sərvər), Əhməd Ağdamski (Gülnaz), Əhməd Anatollu (Hambal) ifa ediblər. Beş ildən sonra bəstəkar operettaya daha bir pərdə əlavə edib. Bu, hamam səhnəsidir. 1918-ci ildə əsər məhz dörd pərdədə çapdan çıxıb. Üzeyir bəy Hacıbəyov ali musiqi təhsili almaq üçün 1911-ci ildə Moskvaya gedib. 1913-cu ildən isə Peterburq konservatoriyasında sənətin incəliklərinə yiyələnib. Musiqinin peşəkarlıq incəliklərinə dərindən yiyələnməklə yanaşı, yaradıcılıqla da ciddi məşğul olub. Təhsil illərində Üzeyir bəy Hacıbəyov el rəvayəti əsasında "Şah Abbas və Xurşid banu" (1911), xalq dastanının motivlərindən istifadə etməklə "Əsli və Kərəm" (1912) operalarını və dünya şöhrətli "Arşın mal alan" (1913) operettasını bəstələyib. "Şah Abbas və Xurşid banu" operası ilk dəfə 1912-ci il martın 10-da oynanılıb. Əsas rolları Hüseynqulu Sarabski (Şah Abbas) və Əhməd Ağdamski ilə Cəlil Bağdadbəyov (Xurşid banu) ifa ediblər. "Əsli və Kərəm" operasının premyerası isə 1912-ci il mayın 18-də Mayılov teatrında göstərilib. Müslüm Maqomayev tamaşaya dirijorluq edib. İlk tamaşası 1913-cü il oktyabr ayının 25-də Hüseynqulu Sarabskinin rejissorluğu ilə Tağıyev teatrında göstərilən "Arşın mal alan" operettası böyük şöhrət qazanıb. Avropa operetta janrının prinsiplərində yazılmış əsər tez bir zamanda rus, gürcü, fransız, alman, ingilis, türk, özbək, ərəb, çin, polyak, Ukrayna, fars dillərinə tərcümə edilib. Operetta dəfələrlə ekranlaşdırılıb. Ən Kamal ekran quruluşları 1945-ci ildə Rza Təhmasibin və 1965-ci ildə Tofiq Tağızadənin "Azərbaycanfilm"də çəkdikləri ekran əsərləri sayılır. Rejissor Hüseyn Seyidzadə 1956-cı ildə bəstəkarın "Məşədi İbad" operettasını ekranlaşdırıb. Üzeyir bəy Hacıbəyovun şah əsəri "Koroğlu" operası sayılır. Operanın librettosunu Heydər İsmayılov, şeir mətnlərini Məmməd Səid Ordubadi yazıblar. Bu operanı hasilə gətirməmişdən əvvəl bəstəkar qəhrəmanlıq mövzusunda "Dəmirçi Gavə" (osmanlı ədibi Şəmsəddin Saminin eyniadlı pyesi əsasında), "İsgəndərnamə" və "Babək" operaları üzərində işləyıb. Lakin həmin əsərlərin heç biri tamamlanmayıb və bəstəkar yalnız bir neçə musiqi nömrəsi işləyə bilib. 1937-ci il aprel ayının 30-da oynanılan "Koroğlu" (quruluşçu rejissor İsmayıl Hidayətzadə, tərtibatçı rəssam Rüstəm Mustafayev) operası milli musiqi mədəniyyətimizin və opera teatrının tarixində parlaq nailiyyətə çevrilib. Bülbül baş qəhrəman koroğlunun (əvvəl Rövşən) əvəzsiz ifaçısı sayılıb. Klassik opera üslubunda bəstələnmiş "Koroğlu" əsərində möhtəşəm musiqi xarakterli ariyalar, coşğun kütləvi xor səhnələri, bitkin reçitativlər, dinamik balet səhnələri var. Operanın əsas musiqi xarakteri monumental kütləviliyə əsaslanıb. Onun partiturasının aparıcı motivi aşıq musiqisinə əsaslanıb. Üzeyir bəy Hacıbəyov simfonik orkestrin heyətinə milli çalğı alətləri əlavə etməklə ifa rəngarəngliyinə, mürəkkəb və ürəyəyatımlı səs harmoniyasına nail olub. Üzeyir bəy Hacıbəyov Azərbaycanda musiqi təhsilinin banilərindən biridir. 1921-ci ildə Azərbaycan Dövlət Türk Musiqi Məktəbini yaradıb. Dünya şöhrətli "Cəngi" pyesinin (1941), Mirzə Fətəli Axundzadəyə həsr edilmiş "Ölməz sənətkar" (1938), "Vətən və cəbhə" (1942) kantatalarının, Nizami Gəncəvinin sözlərinə bəstələnmiş "Sənsiz" (1941), "Sevgili canan" (1942) romanslarının, Azərbaycan himnlərinin (1918 və 1945) müəllifidir. "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları" (1945) fundamental tədqiqat əsərini yazıb. Bu əsərdə qədim milli musiqimizin lad və səs qanunauyğunluqları, onun fəlsəfi dəyərləri araşdırılıb. "Firuzə" operası tamamlanmayıb. Opera və operetta tamaşalarını müntəzəm oynamaq üçün Üzeyir bəy bəstəkar qardaşı Zülfüqar bəy Hacıbəyovla birlik-də teatr truppası yaradıb. 1916-cı ildə fəaliyyətə başlayan truppa "Zülfüqar bəy və Üzeyir bəy Hacıbəyov qardaşlarının müdiriyyəti " adlanıb. Üzeyir bəy Hacıbəyov özü bir müddət truppanın baş rejissoru işləyib. əksər tamaşalara dirijorluq edib. Dəstə dram və komediya tamaşaları da hazırlayıb. Dahi bəstəkar Azərbaycan Dövlət konservatoriyasının (1928-1929 və 1939-1948) rektoru, Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının sədri (1938-1948), respublika Elmlər Akademiyası İncəsənət İnstitutunun direktoru (1945-1948) olub. 1941-ci ("Koroğlu" operasına görə) və 1946-cı illərdə ("Arşın mal alan" filmi üçün) Stalin mükafatı ilə təltiflənib. Professor (1940) və akademik (1945) idi. O, 1938-ci ildə SSRİ xalq artisti fəxri adına layiq görülüb. Birinci və ikinci çağırış SSRİ Ali Sovetinin deputatı seçilib. Üzeyir bəy Hacıbəyov 23 noyabr 1948-ci ildə vəfat edib. Məzarı Fəxri xiyabandadır. Azərbaycan Dövlət Musiqi Akademiyası (əvvəlki konservatoriya) onun adını daşıyır. Bakıda adına küçə var.
Yüklə 3,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|