Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754 nömrəli əmri ilə


*Flora (Roma mifologiyasında çiçək və bahar ilahəsi, lat.– çiçək)  – müəyyən  ərazidə  tarixən formalaşan bitki növlərinin cəmi. *Fauna



Yüklə 64,3 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/28
tarix17.04.2017
ölçüsü64,3 Kb.
#14253
növüDərslik
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   28

*Flora (Roma mifologiyasında çiçək və bahar ilahəsi, lat.– çiçək)  – müəyyən 
ərazidə  tarixən formalaşan bitki növlərinin cəmi.
*Fauna (Roma mifologiyasında meşə və çöl ilahəsi,  heyvanların himayədarı) – 
müəyyən ərazidə tarixən formalaşan heyvan növlərinin cəmi.
Xəzər suitisi

1
1
1. 
Vətənimizin təbiəti
Biologiyanın tədqiqat obyektləri
1
-ci
 f e sil
Yaşıl xalıya bürünmüş meşələr, gur və sakit axan çaylar,   şəffaf-
lığı ilə aynaya bənzəyən göllər, əzəmətli dağlar... – bütün bunlar 
vətənimizin zəngin təbiətindən xəbər verir.
· Təbiət nədir?
· Nə üçün insanı təbiətin bir hissəsi hesab edirlər?
11
10
BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR
  /  
Biologiyanın tədqiqat obyektləri
Lənkəran akasiyası
Qafqaz gürzəsi
Avrasiya vaşaqı
Asiya bəbiri
Dəmirağac
Meşə pişiyi
Zolaqlı kaftar
1
Şəkillərdən və ya digər mənbələrdən istifadə etməklə plan üzrə Azər-
baycan  təbiəti  ilə  bağlı  esse  yazın:  1.  Azərbaycan  harada  yerləşir.                                   
2. Azərbaycan təbiətində hansı heyvanları tanıyıram. 3. Azərbaycana 
xas olan bitki aləmi haqqında nə bilirəm. 4. Vətənimizin müxtəlif əra-
ziləri  üçün  səciyyəvi  olan  canlılar  haqqında  nələri  bilirəm.  5.  Vətə-
nimizin təbiəti ilə digər ölkələrin təbiətini necə müqayisə etmək olar.
Azərbaycan Respublikasının 
bitki və heyvanlar aləminin
müxtəlifliyi
Bitki  örtüyü.  Vətənimizin  ərazisində   
dəmirağac,  Lənkəran  akasiyası,  şaba-
lıdyarpaq  palıd,  şümşad,  eldar  şamı, 
qaraçöhrə və s. ağaclara rast gəlinir. Öl-
kəmizdə bitən bitkilər növ sayına görə 
Qafqazda  olan  bitki  növlərinin  ümumi 
miqdarının  yarısından  çoxunu  təşkil 
edir. 
Heyvanlar  aləmi.  Respublika  ərazi-
sində  Asiya  bəbiri,  qonur  ayı,  zolaqlı 
kaftar,  canavar,  susamuru,  vaşaq,  cü-
yür, çöldonuzu, çaqqal, porsuq, meşə pi-
şiyi, tülkü və digər məməli heyvanlara 
rast gəlinir. Azərbaycan təbiətində həm-
çinin çoxsaylı quşlar, sürünənlər, suda-
quruda yaşayanlar və s. heyvan növləri 
qeydə alınmışdır. 
Nəsli kəsilməkdə olan bitki və hey-
vanlar. Azərbaycanda 140-a yaxın bitki 
və 108 növ heyvanın sayı həddən artıq 
azaldığından  nəsli  kəsilmək  təhlükəsi 
ilə  üzləşmişdir.  Bunların  adları  Azər-
baycanın “Qırmızı kitab”ına daxil edil-
mişdir. Məsələn, Xəzər dənizində yega-
nə su məməlisi olan Xəzər suitisinin adı 
bu kitaba salınmışdır.
 Flora və faunanın  nadir  növlərinin 
qorunması  məqsədilə  respublikamızın 
ərazisində  dövlət  qoruqları,  dövlət  tə-
biət  yasaqlıqları  və  milli  parklar  yara-
dılmışdır.
Vətənimizin  flora*  və  faunası*.  Respublikamız  subtropik  və 
mülayim iqlim qurşaqlarında yerləşir. Belə iqlim qurşaqlarındakı   
şəraitə  xas olan dərman, dekorativ, meyvə, texniki və digər faydalı 
bitki növləri ilə yanaşı, çoxlu heyvan növlərinə də rast gəlinir. Təbii 
şəraitin  müxtəlifliyi  ilə  əlaqədar  ölkəmizin  bitki  örtüyü  və  hey-
vanlar aləmi öz zənginliyi ilə seçilir. 
*Flora (Roma mifologiyasında çiçək və bahar ilahəsi, lat.– çiçək)  – müəyyən 
ərazidə  tarixən formalaşan bitki növlərinin cəmi.
*Fauna (Roma mifologiyasında meşə və çöl ilahəsi,  heyvanların himayədarı) – 
müəyyən ərazidə tarixən formalaşan heyvan növlərinin cəmi.
Xəzər suitisi

Verilmiş  sözlərdən Azərbaycanda  rast  gəlinən  heyvan  və  bitkilərin  ad-
larını seçib cədvələ yazın: zəfəran, ağ ayı, şabalıdyarpaq palıd, dəmirağac, 
banan, anakonda, zürafə, pinqvin, suiti, feyxoa, əncir, baobab, cüyür, nərə 
balığı, vaşaq, fil, ərik, begemot, nar.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
1. Cədvəldə göstərilən bitki 
adlarını müəyyən edərək 
dəftərinizə yazın.
2. Müvafiq hecaları birləşdirməklə 
Azərbaycan  təbiətinə aid olan 
heyvan adlarını müəyyən edin.  
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Ə
A
A
K
A
Y
S
İ
S
R
Ç
O
Ş
A
Y
N
Ç
İ
Ə
Y
Z
K
L
Ə
İ
L
N
A
Ü
R
A
K
N
A
Ə
N
R
A
L
N
A
R
R
I
A
N
Ə
D
R
U
Ə
T
F
I
Q
İ
V
Ş
M
Ü
Ə
D
Ş
A
Verilmiş açar sözlərdən istifadə etməklə ifadələri 
tamamlayın. 
Müəyyən ərazidə tarixən formalaşan bitki 
növlərinin cəmi __, heyvan növlərinin cəmi isə __ 
adlanır. Azərbaycanın “__”-ı
və 108 növ heyvan daxildir. 
na 140 növə yaxın bitki 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Bitkilər
Heyvanlar
1
Ağaclar, quşlar,  kəpənəklər... — planetimizin adi sakinləri olan 
belə canlılarla daim rastlaşırıq.  
“Ağacın yarpaqları nə üçün yaşıldır?”, “Quşlar niyə uçurlar?”, 
“Kəpənəklər nə üçün çiçəkdən-çiçəyə qonurlar?”, “Canlıların bə-
dəni necə qurulmuşdur?..” kimi müxtəlif suallarla qarşılaşırıq. 
Şəkildəki heyvan və bitkilərin təbiətdə, insan həyatında əhəmiyyətini 
dəftərində qeyd et.
2. 
Biologiya canlı orqanizmləri öyrənən elmdir
· Bunları bilmək insana nə üçün lazımdır? 
· Bütün bunları hansı elm öyrənir?
Flora
Fauna
“Qırmızı kitab”
1
1
13
12
BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR
  /  
Biologiyanın tədqiqat obyektləri
YÜR
NA
TAR

ŞAQ

BİR
DUR

 
VA

 
CEY
TÜL
GÜR
KAF
RAN
  İnsan  öz  fəaliyyəti  ilə  təbiətə  birbaşa  və  ya  dolayı  yolla  güclü 
təsir edir. Müasir dövrdə bitki və heyvanlar aləminin müxtəlifli-
yinin qorunub saxlanılması bəşəriyyət üçün ən vacib problemlər-
dən biridir. Təbiəti və təbiət abidələrini gələcək nəsillər üçün qo-
rumaq bizim vətəndaşlıq borcumuzdur. 
1
2
3
6
5
4
7

Verilmiş  sözlərdən Azərbaycanda  rast  gəlinən  heyvan  və  bitkilərin  ad-
larını seçib cədvələ yazın: zəfəran, ağ ayı, şabalıdyarpaq palıd, dəmirağac, 
banan, anakonda, zürafə, pinqvin, suiti, feyxoa, əncir, baobab, cüyür, nərə 
balığı, vaşaq, fil, ərik, begemot, nar.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
1. Cədvəldə göstərilən bitki 
adlarını müəyyən edərək 
dəftərinizə yazın.
2. Müvafiq hecaları birləşdirməklə 
Azərbaycan  təbiətinə aid olan 
heyvan adlarını müəyyən edin.  
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Ə
A
A
K
A
Y
S
İ
S
R
Ç
O
Ş
A
Y
N
Ç
İ
Ə
Y
Z
K
L
Ə
İ
L
N
A
Ü
R
A
K
N
A
Ə
N
R
A
L
N
A
R
R
I
A
N
Ə
D
R
U
Ə
T
F
I
Q
İ
V
Ş
M
Ü
Ə
D
Ş
A
Verilmiş açar sözlərdən istifadə etməklə ifadələri 
tamamlayın. 
Müəyyən ərazidə tarixən formalaşan bitki 
növlərinin cəmi __, heyvan növlərinin cəmi isə __ 
adlanır. Azərbaycanın “__”-ı
və 108 növ heyvan daxildir. 
na 140 növə yaxın bitki 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Bitkilər
Heyvanlar
1
Ağaclar, quşlar,  kəpənəklər... — planetimizin adi sakinləri olan 
belə canlılarla daim rastlaşırıq.  
“Ağacın yarpaqları nə üçün yaşıldır?”, “Quşlar niyə uçurlar?”, 
“Kəpənəklər nə üçün çiçəkdən-çiçəyə qonurlar?”, “Canlıların bə-
dəni necə qurulmuşdur?..” kimi müxtəlif suallarla qarşılaşırıq. 
Şəkildəki heyvan və bitkilərin təbiətdə, insan həyatında əhəmiyyətini 
dəftərində qeyd et.
2. 
Biologiya canlı orqanizmləri öyrənən elmdir
· Bunları bilmək insana nə üçün lazımdır? 
· Bütün bunları hansı elm öyrənir?
Flora
Fauna
“Qırmızı kitab”
1
1
13
12
BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR
  /  
Biologiyanın tədqiqat obyektləri
YÜR
NA
TAR

ŞAQ

BİR
DUR

 
VA

 
CEY
TÜL
GÜR
KAF
RAN
  İnsan  öz  fəaliyyəti  ilə  təbiətə  birbaşa  və  ya  dolayı  yolla  güclü 
təsir edir. Müasir dövrdə bitki və heyvanlar aləminin müxtəlifli-
yinin qorunub saxlanılması bəşəriyyət üçün ən vacib problemlər-
dən biridir. Təbiəti və təbiət abidələrini gələcək nəsillər üçün qo-
rumaq bizim vətəndaşlıq borcumuzdur. 
1
2
3
6
5
4
7

Biologiyanın meydana gəlmə-
si. Hələ qədim zamanlarda insan-
lar  bitkilər  və  heyvanlar  barədə 
çoxlu  biliyə  malik  idilər.  Onlar 
bilikləri  toplayaraq  nəsildən-
nəslə ötürürdülər. Daha sonra in-
sanlar faydalı bitki və heyvanla-
rın xüsusiyyətlərini, onların ye-
tişdirilmə  üsullarını  öyrənməyə 
başladılar.
Canlılar  barədə  biliklərin  art-
ması yeni elm sahəsinin – biologi-
yanın  meydana  gəlməsinə  səbəb 
oldu.
Y
mümkün deyildir. Onlara quruda, suda, havada, digər orqanizm-
lərin bədənində də rast gəlinir.   Bitki və heyvanlar barədə insan-
ların topladığı biliklər – botanika və zoologiya adlanan bioloji elm 
sahələrinin əsasını qoydu. 
er üzərində həyatı canlı orqanizmlər olmadan təsəvvür etmək 
Biologiya (yun. “bios” – həyat, “loqos” – elm) — canlı orqanizmləri öy-
rənən elmdir. O, bitki, heyvan, göbələk və bakteriyalar kimi canlı orqa-
nizmlərin  mənşəyini,  quruluşunu,  həyat  fəaliyyətini,  onların  bir-biri 
ilə və cansız təbiətlə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənir. 
2
Bitkilər və heyvanlar barədə bir neçə atalar sözu, məsəl və tapmaca 
söyləyin.
· 
Canlılara aid ilk elmi əsərlər 
eramızdan əvvəl IV–III əsrlərdə 
qədim yunan alimi  Aristotel 
(“Heyvanların tarixi”)  və Teo-
frast (“Bitkilərin tarixi”) tə-
rəfindən yazılmışdır.
Aristotel,
e.ə. IV–III əsrlər 
Teofrast,
. IV
e.ə  
 əsr
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
1. Əlavə informasiya mənbələrindən istifadə edərək canlılardan bəhs edən 
elm sahələrinin biri haqqında qısa təqdimat hazırlayın (illüstrasiya + 
məlumat).
2. Hər hansı aləmin bir nümayəndəsini seçin və ona dair məlumat hazır-
layın. 
Canlıları __ elmi öyrənir. Onun __ sahəsi bitkiləri
__  heyvanları,  __ göbələkləri,  __ bakteriyaları,  
canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf mühitlə qar-
şılıqlı əlaqəsini isə __  elmi öyrənir. Biologiyanın vi-
rusları tədqiq edən sahəsi __ adlanır.
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Yuxarıdakı mətndən 
istifadə edərək  canlılar 
haqqında elm sahələrinin 
adını krossvordda yerləş-
dirin. Onların qısa tərifini 
verin. 
Biologiya
Botanika 
Zoologiya 
Mikologiya 
Bakteriologiya  
Ekologiya
Virusologiya
1
2
3
4
5
B
L
A
İ
O
O
G
İ
Y
1
1
15
14
BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR
  /  
Biologiyanın tədqiqat obyektləri
Sonradan  biologiyanın  digər  sahələri  də  yaranmağa  başladı: 
mikologiya  (yun.  “mikos”  –  göbələk)  göbələkləri,  bakteriologiya 
(yun. “bakterion” – çubuq) isə bakteriyaları öyrənirVirusları təd-
qiq edən biologiyanın sahəsi – virusologiya (lat. “virus” – zəhər) ad-
lanır. Canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf mühitlə qarşılıqlı tə-
sirini öyrənən elm isə ekologiyadır (yun. “oikos” – ev, yaşayış məs-
kəni).
Beləliklə, botanika  (yun. “botane” – göyərti, ot, bitki) – bitkilər aləmi-
ni, zoologiya (yun. “zoon” – heyvan, “loqos” – elm) heyvanları öyrənir.
Biologiyanın sahələri
Zoologiya
Botanika
Virusologiya
 Bakteriologiya
 Ekologiya
Mikologiya

Biologiyanın meydana gəlmə-
si. Hələ qədim zamanlarda insan-
lar  bitkilər  və  heyvanlar  barədə 
çoxlu  biliyə  malik  idilər.  Onlar 
bilikləri  toplayaraq  nəsildən-
nəslə ötürürdülər. Daha sonra in-
sanlar faydalı bitki və heyvanla-
rın xüsusiyyətlərini, onların ye-
tişdirilmə  üsullarını  öyrənməyə 
başladılar.
Canlılar  barədə  biliklərin  art-
ması yeni elm sahəsinin – biologi-
yanın  meydana  gəlməsinə  səbəb 
oldu.
Y
mümkün deyildir. Onlara quruda, suda, havada, digər orqanizm-
lərin bədənində də rast gəlinir.   Bitki və heyvanlar barədə insan-
ların topladığı biliklər – botanika və zoologiya adlanan bioloji elm 
sahələrinin əsasını qoydu. 
er üzərində həyatı canlı orqanizmlər olmadan təsəvvür etmək 
Biologiya (yun. “bios” – həyat, “loqos” – elm) — canlı orqanizmləri öy-
rənən elmdir. O, bitki, heyvan, göbələk və bakteriyalar kimi canlı orqa-
nizmlərin  mənşəyini,  quruluşunu,  həyat  fəaliyyətini,  onların  bir-biri 
ilə və cansız təbiətlə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənir. 
2
Bitkilər və heyvanlar barədə bir neçə atalar sözu, məsəl və tapmaca 
söyləyin.
· 
Canlılara aid ilk elmi əsərlər 
eramızdan əvvəl IV–III əsrlərdə 
qədim yunan alimi  Aristotel 
(“Heyvanların tarixi”)  və Teo-
frast (“Bitkilərin tarixi”) tə-
rəfindən yazılmışdır.
Aristotel,
e.ə. IV–III əsrlər 
Teofrast,
. IV
e.ə  
 əsr
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
1. Əlavə informasiya mənbələrindən istifadə edərək canlılardan bəhs edən 
elm sahələrinin biri haqqında qısa təqdimat hazırlayın (illüstrasiya + 
məlumat).
2. Hər hansı aləmin bir nümayəndəsini seçin və ona dair məlumat hazır-
layın. 
Canlıları __ elmi öyrənir. Onun __ sahəsi bitkiləri, 
__  heyvanları,  __ göbələkləri,  __ bakteriyaları,  
canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf mühitlə qar-
şılıqlı əlaqəsini isə __  elmi öyrənir. Biologiyanın vi-
rusları tədqiq edən sahəsi __ adlanır.
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Yuxarıdakı mətndən 
istifadə edərək  canlılar 
haqqında elm sahələrinin 
adını krossvordda yerləş-
dirin. Onların qısa tərifini 
verin. 
Biologiya
Botanika 
Zoologiya 
Mikologiya 
Bakteriologiya  
Ekologiya
Virusologiya
1
2
3
4
5
B
L
A
İ
O
O
G
İ
Y
1
1
15
14
BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR
  /  
Biologiyanın tədqiqat obyektləri
Sonradan  biologiyanın  digər  sahələri  də  yaranmağa  başladı: 
mikologiya  (yun.  “mikos”  –  göbələk)  göbələkləri,  bakteriologiya 
(yun. “bakterion” – çubuq) isə bakteriyaları öyrənirVirusları təd-
qiq edən biologiyanın sahəsi – virusologiya (lat. “virus” – zəhər) ad-
lanır. Canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf mühitlə qarşılıqlı tə-
sirini öyrənən elm isə ekologiyadır (yun. “oikos” – ev, yaşayış məs-
kəni).
Beləliklə, botanika  (yun. “botane” – göyərti, ot, bitki) – bitkilər aləmi-
ni, zoologiya (yun. “zoon” – heyvan, “loqos” – elm) heyvanları öyrənir.
Biologiyanın sahələri
Zoologiya
Botanika
Virusologiya
 Bakteriologiya
 Ekologiya
Mikologiya

Hüceyrə  
Toxuma  
Orqan  
Orqanlar sistemi 
Orqanizm
Canlı orqanizmlərin əsas xüsusiyyətləri. 
ölür, əvəzinə yeniləri əmələ gəlir. Yeni fərdlərin meydana gəlməsi, 
yəni  orqanizmin  özünəoxşar  nəsil  törətməsi    çoxalma  sayəsində 
mümkün olur. Yaranan fərdlər fərdi inkişaf dövründə (mayalanma 
anından  ölənə  qədər)  dəyişilir.  Bu,  böyümə  ilə,  yəni  bədən 
ölçülərinin  və  kütləsinin  artması  ilə  səciyyələnir.  Bitkilər  ömrü 
boyu  böyüsə  də,  heyvanların  əksəriyyəti  müəyyən  yaş  dövrünə 
qədər böyüyür.
Orqanizmlərin qidalanması və tənəffüsü hesabına onların bədə-
ninə xarici mühitdən daim müxtəlif maddələr daxil olur. Daxil olan 
Orqanizmlər qocalır, 
maddələr orqanizm tərəfindən istifadə edilir  və sonda parçalanma-
ya məruz qalır. Nəticədə yaranan və bədən üçün lazımsız olan son 
parçalanma məhsulları xarici mühitə ifraz edilir. Ətraf mühitdən 
orqanizmə maddələrin daxil olması və parçalanma məhsullarının bə-
dəndən xaricə çıxarılması maddələr mübadiləsi adlanır. Maddələr 
mübadiləsi canlının əsas xüsusiyyətlərindən biridir.
Canlıların digər əlaməti – hərəkət sayəsində heyvanlar özlərinə 
qida  tapır  və  düşmənlərindən  xilas  olur.  Bitkilərdə  fəal  hərəkət 
İşıq
Karbon 
qazı
Oksigen
Su
və mineral 
duzlar
Su 
buxarı
Oksigen
Karbon 
qazı
Oksigen
Su
Karbon qazı
Su buxarı
Zülallar
Yağlar
Karbohidratlar
Mineral 
duzlar
Həzm olunmamış
qida qalıqları
Ətrafa nəzər salsan, xalını xatırladan yaşıl çəmənlikləri, bitkiləri, 
ağacların altında bitən göbələkləri, havada uçan, yerdə gəzən, su-
da  üzən  müxtəlif  heyvanları  görərsən.  Bunlarla  yanaşı,  kiçik,                       
gözlə görünməyən canlılar da mövcuddur. Bütün bu orqanizmlər 
çox müxtəlif olsalar da, onları ümumi xüsusiyyətlər birləşdirir.
3.
 Canlı orqanizmlərin əsas xüsusiyyətləri
· Canlı orqanizmləri cansızlardan fərqləndirən hansı əlamətlər 
var?
1
Şəkillərdə hansı hadisələr əks olunmuşdur? Onların orqanizm üçün  əhə-
miyyətini  dəftərinizə köçürdüyünüz cədvəlin uyğun sütunlarında qeyd 
edin.
1
3
5
Canlılar üçün əhəmiyyəti
Şəkillərdə təsvir olunan hadisə

1
2
...
Canlıların  əksəriyyəti  h ceyrələrdən  təşkil  olunmuşdur.  Hü-
ceyrə – canlıların ən kiçik quruluş vahididir. Hüceyrələr birləşərək 
toxumaları, toxumalar isə orqanları əmələ gətirir. Orqanlardan – 
orqanlar  sistemi  yaranır.  Bütün  bunlar  isə  tam  orqanizmi  təşkil 
edir.
ü
1
1
17
16
BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR
  /  
Biologiyanın tədqiqat obyektləri
2
Bitki və heyvanlarda maddələr mübadiləsi
Canlı orqanizmlərinquruluş səviyyələri 
4
Heyvanlar
Bitkilər
6

Hüceyrə  
Toxuma  
Orqan  
Orqanlar sistemi 
Orqanizm
Canlı orqanizmlərin əsas xüsusiyyətləri. 
ölür, əvəzinə yeniləri əmələ gəlir. Yeni fərdlərin meydana gəlməsi, 
yəni  orqanizmin  özünəoxşar  nəsil  törətməsi    çoxalma  sayəsində 
mümkün olur. Yaranan fərdlər fərdi inkişaf dövründə (mayalanma 
anından  ölənə  qədər)  dəyişilir.  Bu,  böyümə  ilə,  yəni  bədən 
ölçülərinin  və  kütləsinin  artması  ilə  səciyyələnir.  Bitkilər  ömrü 
boyu  böyüsə  də,  heyvanların  əksəriyyəti  müəyyən  yaş  dövrünə 
qədər böyüyür.
Orqanizmlərin qidalanması və tənəffüsü hesabına onların bədə-
ninə xarici mühitdən daim müxtəlif maddələr daxil olur. Daxil olan 
Orqanizmlər qocalır, 
maddələr orqanizm tərəfindən istifadə edilir  və sonda parçalanma-
ya məruz qalır. Nəticədə yaranan və bədən üçün lazımsız olan son 
parçalanma məhsulları xarici mühitə ifraz edilir. Ətraf mühitdən 
orqanizmə maddələrin daxil olması və parçalanma məhsullarının bə-
dəndən xaricə çıxarılması maddələr mübadiləsi adlanır. Maddələr 
mübadiləsi canlının əsas xüsusiyyətlərindən biridir.
Canlıların digər əlaməti – hərəkət sayəsində heyvanlar özlərinə 
qida  tapır  və  düşmənlərindən  xilas  olur.  Bitkilərdə  fəal  hərəkət 
İşıq
Karbon 
qazı
Oksigen
Su
və mineral 
duzlar
Su 
buxarı
Oksigen
Karbon 
qazı
Oksigen
Su
Karbon qazı
Su buxarı
Zülallar
Yağlar
Karbohidratlar
Mineral 
duzlar
Həzm olunmamış
qida qalıqları
Ətrafa nəzər salsan, xalını xatırladan yaşıl çəmənlikləri, bitkiləri, 
ağacların altında bitən göbələkləri, havada uçan, yerdə gəzən, su-
da  üzən  müxtəlif  heyvanları  görərsən.  Bunlarla  yanaşı,  kiçik,                       
gözlə görünməyən canlılar da mövcuddur. Bütün bu orqanizmlər 
çox müxtəlif olsalar da, onları ümumi xüsusiyyətlər birləşdirir.
Yüklə 64,3 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   28




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin