Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

• 
."r 
•. 
Cədvəl 13.10
a  hissəsi. Umumı buraxılışın xərc ünsürləri üzrə strukturu
Xərc maddələri
İqtisac iyyatın sahələri
Kənd
təsərrüfatı
H asilat
sənayesi
Emal
sənayesi
Yekunu
1) Aralıq istehlak
O cüm lədən məhsul 
qrupları üzrə
2) Əməyin ödənilm əsi
3) 
İstehsala 
qoyulan 
digər xalis vergilər
4) Mənfəət
5) Qarışıq gəlirlər
6) 
Əsas 
kapitalın 
istehlakı
7) Ümumi buraxılış 
1
__________
Nəticə
- sahələrarası balans MHS-nin ən mühüm bölmələrindən biri olmaq- 
a, ilk dəfə 1940-cı illərdə V.Leontyev tərəfindən işlənib hazırlanmış və 
hazırda dünyanın 80-dən çox ölkəsində tətbiq edilir;
- MHS-nin metodologiyasına görə SAB üç kvadranta bölünür.
392
Birinci kvadrantda aralıq istehlak, II kvadrantda son istifadə (istehlak), III 
kvadrantda isə ümumi əlavə dəyər göstərilir;
- V.Leontyevin “xərclər - məhsul buraxılışı” modelinin köməyilə 
iqtisadi sistemin müxtəlif bölmələri arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin 
kəmiyyət tərəfini təhlil etmək mümkün olur;
- SAB-m məlumatlarından müxtəlif sosial-iqtisadi vəzifələrin yerinə 
yetirilməsində istifadə olunur;
- SAB-ın işlənib hazırlanması onun modelindən asılıdır. Modelin 
xarakterinə görə statik, dinamik və optimallaşdırma ünsürləri ilə fərq­
lənən modellər vardır;
- modelləşdirmə obyektin böyüklüyünə və bu məqsəd üçün istifadə 
olunan informasiyaların həcminə görə SAB-ı milli iqtisadiyyat, regionlar, 
regionlararası və hər bir sahə üzrə tərtib etmək olar;
- SAB natura və dəyər ifadəsində tərtib olunur.
- SAB-m modelləri düzəldilərkən onların başlıca xüsusiyyətləri 
ekzogen və endogen dəyişmələri arasındakı nisbətdən ibarət olur;
- SAB-m statika modeli əsasında sahələrin strukturunun proqnozlaş­
dırılması bir-birindən fərqlənən bir sıra mərhələlərdən keçir;
- dinamika modelləri statika modellərindən bir sıra xüsusiyyətlərinə 
görə fərqlənir;
- bir sıra ölkələrdə əmək məsrəfləri, əsas fondlar, dövriyyə vəsait­
ləri, müxtəlif təsərrüfat kompleksləri üzrə də SAB tərtib olunur;
- MHS-də sahələrarası balansın tərtib olunmasına dair iki sxem 
nəzərdə tutulmuşdur. Birinci sxemdə “təsərrüfat”, ikinci sxemdə isə 
“xalis” sahələr üzrə məhsullar təhlil olunur;
- SAB-m göstəriciləri son istehlakçı (son istifadə) və istehsalçı, 
habelə əsas qiymətlərlə qiymətləndirilir;
- Azərbaycanda və MDB ölkələrində SAB göstəriciləri bir qayda 
olaraq alıcı (son istehlakçı və ya son istifadə) qiymətləri ilə qiymətlən­
dirilir;
- qiymətləndirmənin hər bir növünün özünə məxsus xüsusiyyətləri 
və müəyyən üstünlükləri vardır;
- SAB-m tərtib olunması sahəsində beynəlxalq və MDB ölkələrinin 
təcrübəsi bir-birindən fərqlənir;
- SAB genişləndirilmiş və qısa sxem üzrə tərtib oluna bilər;
- dünya təcrübəsində “xərclər - məhsul buraxılışı» cədvəllərinin 
tərtib olunması prosesi müxtəlif mərhələlərdən keçir;
- “Təsərrüfat” sahələri üzrə xərclər haqqında məlumatlar “xalis”
393

---

sahələr üzrə məlumatlara “çevirmə modelləri”nin köməyilə çevrilir;
- SAB-la yanaşı, ehtiyatlar və onlardan istifadə cədvəlləri də tərtib 
olunur;
- SAB modelləri düzəldilərkən ekzogen və endogen amillər arasın­
dakı dəyişmələrdən istifadə edilir.
Təhlil üçün su allar
- SAB-ın tərtib olunmasının nə kimi əhəmiyyəti vardır?
- SAB ilk dəfə nə vaxt və kim tərəfindən işlənib hazırlanmışdır?
- SAB-ın quruluşu necədir, I, II və III kvadrantın əsas ünsürləri 
hansılardır?
- təhlil və proqnozlaşdırın ada SAB-dan istifadə olunması imkanları 
nədən ibarətdir?
- SAB-ın hansı növləri vardır və onları necə səciyyələndirmək olar?
- SAB hansı səviyyələrdə tərtib oluna bilər?
- SAB modelləri düzəldilərkən ekzogen və endogen dəyişmələri nə 
deməkdir?
- Tam xərc əmsalları nədir və onlar necə müəyyən edilir?
- SAB-m statika modeli əsasında sahələrin strukturunun proqnozlaş­
dırılması hansı mərhələlərdən keçir?
- dinamika modellərinin statika modellərindən fərqi nədədir?
- əmtəə və xidmətlərin istehsalı və istifadəsi üçün SAB-la yanaşı 
daha hansı sosial-iqtisadi hadisələr üzrə sahələrarası balanslar tərtib 
olunur?
- “xalis” sahələr “təsərrüfat” sahələrindən nə ilə fərqlənir?
- SAB işlənib hazırlanarkən onun göstəriciləri hansı qiymətlərlə 
qiymətləndirilə bilər?
- MDB ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda SAB göstəriciləri 
hansı qiymətlərlə qiymətləndirilir?
- qiymətləndirmə növlərinin hansı xüsusiyyətləri vardır?
- SAB-m tərtib olunması sahəsində beynəlxalq və MDB ölkələrinin 
təcrübələri arasında nə kimi fərq vardır?
- “Təsərrüfat” sahələri üzrə xərclər haqqında məlumatlar “xalis” 
sahələr üzrə məlumatlara necə çevrilir?
- ehtiyatlar və onlardan istifadə cədvəlləri hansı hissələrdən 
ibarətdir, onları necə səciyyələndirmək olar?