Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin

______________Milli Kitabxana_____________ 

 221

icmanın süqutu və sinfi cəmiyyətə keçid dövrüdür. Şimalı 

Azərbaycandan fərqli olaraq Cənubi Azərbaycanda bu proses daha 

sürətlə gedirdi, burada dövlətlər də daha əvvəl meydana gəldi. 

Cəmiyyətin alt bürünc dövründə başlamış mülki və ictimai 

təbəqələşməsi üst bürünc və alt dəmir dövründə güclənir. 

Azərbaycanın  şimalında iri qəbilə birlikləri yaranır. Güclü 

qəbilələr geniş məhsuldar torpaqları və örüşləri zəbt edirdi. Qəbilə 

daxilində  də  təbəqələşmə gedir, zəngin ailələr başqalarından 

seçilirdi. Dəmir və bürünc alətlərin tətbiqi daha bol ərzaq 

məhsulları əldə etməyə imkan yaratmışdı. Belə alətlərə malik ailə 

əvvəllər bütün qəbilənin gördüyü işi yerinə yetirməyə qadir idi. 

Sürətlə qonşu icması formalaşmağa başladı. Zəngin ailələrin çox 

otaqlı evləri, çoxlu mal-qarası var idi, onların məzarlarında 

müxtəlif ləvazimat aşkar olunub. Əksinə, icma üzvlərinin 

əksəriyyəti müflisləşmişdi. Onların məzarlarında, demək olar ki, 

heç bir əşya yoxdur. Varlı ailələr məzlumları  əlavə  işçi qüvvəsi 

kimi muzdurluğa götürürdü. Qəbilə arası toqquşmalarda  əsir 

alınmış insanlardan da bu məqsədlə istifadə edirdilər. Beləliklə, 

qullar meydana gəldi. Çox vaxt onları amansızcasına qətlə yetirir 

və sahibləri ilə yanaşı basdırırdılar. Cəmiyyətin həyatında 

müharibə böyük yer tuturdu. Odur ki, məzarlarda külli miqdarda 

qılınc, nizə  və ox ucluqları, döyüş baltaları, toppuzlar kimi 

silahların tapılması  təsadüfi deyil. Üst bürünc və alt dəmir 

dövrünün, demək olar ki, bütün məskənləri güclü qala 

istehkamlarına malik idi. Qüdrətli qəbilələr zəiflərə zəfər çalaraq 

onları özlərinə tabe edirdilər. Bu, hərbi demokratiya dövrü idi. 

E.ə. II minillikdə hökm sürmüş Assuriya çarı Adadnirarinin adı 

həkk edilmiş muncuğun Xocalıda aşkar edilməsi  Şimali 

Azərbaycan qəbilələrinin başqa ölkələrlə, o cümlədən Ön Asiya 

ölkələri ilə  əlaqələrindən xəbər verir. Daha əlverişli təbiət-iqlim 

şəraiti, Ön Asiya mədəni mərkəzlərinin yaxınlığı  və  təsiri, bu 

mərkəzlərlə daimi əlaqələr Cənubi Azərbaycanda nəsil icmasının 

süqutunu Azərbaycanın  şimal bölgələrindən xeyli əvvəl 

sürətləndirdi, artıq e. ə. III minilliyin əvvəli, II minilliyin sonunda 

burada ilk, hələ ibtidai sinfi cəmiyyətlər yarandı. Azərbaycanın 

şimalında isə bu zaman hələ  də  qəbilə  və  qəbilə ittifaqları 

---