§ 1. Diı/t/.itin novlori
Q e y r i - i x t i y a r i d i q q o t hcyvanlarda da vardir. Çünki о
cisim vo hadisolorin bilavasito tosiri noticosindo omolo golir. Hit halda
qiciqlayicimn xassolorindon asih olaraq diqqot miioyyon obycktləro yönələ
bilir. Demoli qabaqcadan qarşıya qoyulmui moqsodlo, heç bir xiisusi niyyotlo
bagh olmayan vo iradi cohd tolob ctmoyon diqqoto q c y r i - i x i y a r i
diqqot deyilir.
Şagird maraqh hekayo dinlədiyi, kinoya baxdığı zaman onda diqqotin
homin obyekto yönolməsi, mərkozloşməsi baş verir. Lakin bu zaman xiisusi
iradi soy tolob olunmur. Bu qeyri-ixtiyari diqqotdir. Yoni qeyri-ixtiyari diqqot
insanin qarşısındakı moqsodlo bilavasito bağlı olmur. Mosolon, dors zamani
sinfın qapisj açılarkon şagirdlor dərhal dönüb baxırlar; bu zaman içəri giron
adam onlann diqqotini özüno colb cdir.
Qeyri-ixtiyari diqqot zamani insanin psixi foaliyyoti otraf cisim vo
hadisolordon asih olaraq onlara yönolir. Buna göro, qeyri-ixtiyari diqqot adamin
hazırlığı olmadan, qiciqlandincimn bilavasito tosirilo omolo golir, yalniz
qıcıqlandıncı tosir etdiyi müddotdo mövcud olur. Onun gorginliyi
qiciqlandincimn qiivvo-sindən asılıdır.
Qeyri-ixtiyari diqqot cisim vo hadisolorin bilavasito tosirindon asih olsa da,
onu hec do ətrafda baş veron hor bir hadiso, hor bir qıcıqlandırıcı omolo
gotirmir. Qeyri-ixtiyari diqqotin omolo golmosi iiciin tosir edon qıcıqlandırıcılar
bir sira xususiyyotloro malik olmalıdır.
148
1 .
Q ı c ı q l a y ı c ı n ı n q ü v v ə s i v o g ö z l ə - j
n i l m o d o n t o s i r i . Qiivvotli sos, giiclii işıq, koskin iy diqqoti colb
edir. Onlann tosiri bilavasito qiciqlayicimn miitloq
292 ■vvosindon deyil, nisbi qüvvəsindən asılıdır. İki qıcıqlayıcıdan bnsi daha
qiivvotlidirso, diqqoti do mohz о colb cdocokdir. Ogor ■ciqlayicilann qüwosi
bəraborloşirso, onda diqqot gah bu, gah da İRşqa qıcıqlayıcıya yönəlir. Yoni
diqqot iki cyniqiivvoli, lyniohəmiyyotli qıcıqlayıcı arasinda toroddüd etmoyo
başlayır. Bnlardan gah biri, gah da digori iistiin olur vo diqqoti öziinə colb r.lir
2.
Q i c i q l a y i c i m n y c n i l i y i , q e y r i a d i - ■
y i , k o n t r a s t l ı ğ ı . Yeni oyani vosait, yeni maşın mo-■cli, sinifdo
yeni şagirdin olmasi vo s. qeyri-ixtiyari surotdo diqqoti Molh edir. Molumdur
ki, otraf aloındo baş veron yeniliklor dorhal Ibolodləşmə reflcksi omolo gotirir.
Adam homin yeni hadisonin bdon ibarot olduğunu bilmoyo can atir.
3.
O b y e k t i n h o r o k o t d o o l m a s i . Molumdur |u,
horokotsiz cisimlor, adoton, diqqoti ya colb etmir, ya da ancaq Xiisusi moqsod
olduqda diqqoti homin obyektin iizorino yönoldirik.
1
ok
in
hərəkətin
başlanması vo ya kosilmosi do diqqoti colb edir. Müəllim şagirdlərin diqqotini
noinki sosini qaldinnaqla, hom do Izahatini dayandirmaqla da colb edo bilor.
Bozon sinif otağında Uzun miiddot horokotsiz dayan-mis oyani vosait
götürüldiikdən lonra onun yeri diqqoti colb cdir. «Burada no var idi?»
Qeyri-ixtiyari diqqot hom do insanin cmosional voziyyotindon asih olaraq
omolo golir. Buraya insanin sağlamlıq dorocosi, ohvali-ruhiyyosi, tolobati,
maraqlan vo s. aiddir. Mosolon, bir cismo maraq davamh diqqot yaradir, onu
uzun miiddot miişahidə etmoyo, öyrənməyə yönəldir. Bundan olavo, tosir edon
qiciqlayicimn insanin tolobatlanna, daxili voziyyətino uyğun golmosi do
vacibdir. Ac adami xörəyin iyi tez colb cdir.
Dcyilonlordon aydin olur ki, qeyri-ixtiyari diqqot: 1) bizo tosir edon
qıcıqlayıcıların xiisusiyyotlorindon, yoni xarici soboblordon; 2) insanin daxili
cmosional voziyyotindon, şəxsiyyətin
İstiqamətindon asılıdır.
i x t i y a r i d i q q o t i n yaranmasi insanin xiisusi niyyoti Vo
moqsodilo bağlıdır. O, daha çox foaliyyot prosesindo omolo golir vo foaliyyotin
tonzim edilmosinə yönolmiş olur. K. Marksin •özlorini xatırlayaq. О göstərirdi
ki, omok fiziki qüvvolərin gorginliyi ilo yanaşı diqqoti mərkozloşdinnoyi do
tolob edir.
Qarşıya qoyulmuş şüurlu moqsodlo baglı olaraq omolo golon və müəyyən
iradi səy tələb cdən diqqətə i x t i y a r i d i q q • dcyilir.
Bu halda bcyində ikinci siqnalların - söz siqnallannın tosiriil optimal
oyanma sahosi omolo golir. Konardan göstoriş, özün təlimatlandırma (daxili nitq
vasitosilo), xiisusi niyyot ixt diqqot üçün əlvcrişli zomin yaradir. Mosolon,
şagird foaliyyotini öz moqsodino miivafiq olaraq cv tapşırıqlarını у yctirməyo
yönoldir vo homin iş üzərində cəmləşdirirso, bu ixti diqqotdir.
- ixtiyari diqqot, şiiurlu surotdo icra olunan foaliyy moqsodi ilo olaqodar
olub, obyekti miioyyon sistem iizro, hom otrafli öyrənməyə imkan verir. ixtiyari
diqqotdo cisim vo hadiso insan iizorindo deyil, oksino, insan onlann iizorindo
hakim o' Mosolon, dozgah arxasında işləyən şagird öz diqqotini, qarşı"
moqsəddon asılı olaraq, cmal olunan materiala, dəzgaha, otra olan əlavə alətləro,
ölçü cihazlarına yönoldir; onun qarşıs dəzgahı sazlamaq moqsodi qoyulduqda
dəzgaha, onun hissələ" matcrialı emal ctmok moqsodi qoyulduqda materiala, о
böyükliiyüno, forma vo hamarhğına, işin keyfiyyətini yoxla moqsodi osas
olduqda iso ölçü-nozarot cihazlarma diqqot edi. Şagirdlərin yazı işlorini
yoxlayarkən müəllim qarşıdakı mod səddən asih olaraq, öz diqqotini gah yazının
mozmununa, gah ayri ayn sözlərin, horf vo roqomlorin no dorocodo diizgiin
yazılmasına yönəldir.
ixtiyari diqqot prosesindo biz hec do tosir edon biitiin qıcıqlandırıcıları
deyil, yalniz moqsodimizo miivafiq olan qıcıqlan-dincilan seçirik. Bu iso homin
obyektloro diqqot etmoyo qabaq-cadan hazırlaşmağı tolob cdir. Mosolon, şagird
miiollimin fizikadan nümayiş etdirdiyi tocriiboloro diqqot yetirmok iiciin
qabaqcadan öz qavrayışını bir növ planlaşdırır; hansi torofdon, osason noloro
baxacağını, nolər eşidə və göro biləcəyini qabaqcadan toxminon
müoyyənloşdirir.
Hor hansı işlə məşğul olduqda bir sira başqa amillor tosir göstərib, diqqotin
yayınmasına sobob olur. insamn bu mancolori aradan qaldinnaq vo ya onlann
təsirini zoiflətmək üçün iradi soy göstonrıəsi lazim golir.
Foaliyyotin biitiin növlərində, xüsusən do şagirdlərin tolim prosesindo,
davamh ixtiyari diqqotin omolo golmosi bir sira şərtlordən asılıdır:
1.
Homin foaliyyoti yiiksok səviyyədə yerino yetirmok üçün
с vo məsuliyyəti aydin dork etmok. Xiisuson do foaliyyotin
imai monasim, faydasını aydin dork edondo diqqotin davamlılığı IT.
2.
İcra edilon işin vo ya foaliyyotin konkret moqsodini aydin rk ctmok.
Bozon şagird vo ya tələbə hor hansi tolim teriahnin no üçün öyrənildiyini aydin
dork etmir. «Оугəптəк tirinə оугəптəк» vo ya imtahan, yaxud sorğu zamani
miiollimo vab vermok namino oxumaq hec bir şcy vennir.
3.
Adəti iş şəraitinin olmasi. Buraya iş rejimi, iş yerinin lazimi liqodo olmasi
vo iş alətlorinin yararlılığı vo s. daxildir. Konar cıqlayıcıların aradan qaldınlması
da işin müvəffoqiyyəti, qqətin morkəzləşmosi üçiin vacibdir. Əlbəttə, zəif
qıcıqlayıcı-rın tosiri insanin diqqotini hcç do həmişə yayındınnır, əksinə, "zən
diqqotin gərginliyino miisbot tosir edo bilir. «ölüm sükutu» ~km sürən iş
yerində diqqotin mərkəzləşməsi heç də həmişə
onilən soviyyədo olmur. Hələ vaxtıilə İ. M. Seçcnov belə fcnaotə golmişdi
ki, «miitloq» səssizlik zehni foaliyyotin somə-losini artırmır, oksino, azalda
bilir. О belo bir fakt gotirir. Böyük kitabxanaların birindo elmi işçilər üçün
xiisusi otaq ayrılmışdı: İDraya kənardan heç bir sos daxil ola bilmirdi. Otağın
özündə olan fcoslər də yayıla bilmir, udulurdu. Noticodo miitloq sakitlik
lyaranırdı. Bclo bir otaqda heç kəs məhsuldar işləyə bilmirdi, lodricən
adamlarda yuxulu vəziyyət yaranırdı.
Dərsliklərdə gotirilən bu misal onu göstərir ki, iş iiçün əlvcrişli forait
dedikdo adoti iş şoraiti nozordo tutulur. Bu da hor bir adamin 6z foaliyyotini
somoroli surotdo təşkil etmok üçün hansi şəraitə alışmasından da çox asılıdır.
Napaleonun generallanndan birinin ■top gurultulan, monni partlayışlan olan vaxt
daha yaxşı düşüniirəm», - demosi do təsadüfi deyildir.
4. Əlavə maraqların yaranmasi. Bozon foaliyyotin özü vo ya gedişi şagirdi
bilavasito maraqlandınnır, noticoyo olan maraq vo ya o/ünütəsdiq hovosinin
yaranmasi olavo maraq kimi diqqoti işin lışino soforbor etmoyo köməklik
gostorir. Maraq hom ixtiyari, hom do qeyri-ixtiyari diqqoti colb edon on qiivvotli
amillordon olub, obyekti otrafli qavramağa vo yadda saxlamağa, dorindon
öyronməyə, işi sona çatdınnaqda qarşıya çıxan çətinlikləri aradan qaldırmağa
adami tohrik edir. Maraq davamh, geniş və təsirli olduqda, diqqətə miisbot tosir
göstərir.
Görülən işə və dərk olunan obyektə münasibotə osason marağın ıkf növü
vasitositosiz vo vasitoli maraq ayird olunur. Vasitəsiz marapl obyektin özü
doğurur, vasitoli maraq iso həmişə notico ilo olaqo obyektin ohomiyyotini, zoruriliyini bast' düşdükdo, miioyyon şeyi bilmok
insanin tələbatıııa ce\rildikde^, biliklorin omoli totbiq edilmosi nümunələri
göstorildikdo yaranir.
Diqqotin hor iki növü bir-birindən keyfiyyotco forqli olsa (It, bir-biri ilo six
əlaqədardır. Şagird diqqotini mosolo hollin# yönoltmok üçün ovvolco xiisusi soy
göstərmoli olur. Olbotto, oJ belo gorgin soylo uzun miiddot işləyə bilmozdi.
Lakin mosoloninj holli şagirdi çox maraqlandırdıqda, о, bu işdən miioyyon zövq
aldıqda, onun diqqoti mosolo holli iizorino sanki öz-ö/üno yönolir. Psixologiyada
bclo diqqot «ixtiyari diqqotdon sonraki diqqot* adlandinhr.
ixtiyari diqqotdon sonraki diqqoti bir proses kimi nozordon kcçirsok, onu
iki mərhələyə ayira bilorik. Birinci morholodo şagird öz moqsodino miivafiq
olaraq iradi soy gostorir vo dorslikdoki mətni öyronməyo özünü mocbur edir.
İkinci morholodo о, mətnlə maraqlanmağa başlayır, onu «birnəfəsə» öyronir».
Bu zaman iradi soy vasitəsiz maraqla ovoz olunur. İkinci morholo öziinün bu
xüsusiyyətinə görə zahirən qeyri-ixtiyari diqqətə oxşayır. Lakin belə fikirloşmək
diizgiin olmazdi. Çünki ikinci morholodo şagirdın motni oxumaq üçün iradi səy
göstərməsi onun diqqoti qarşısına qoyduğu şüurlu moqsodlo miioyyon olunur.
Dərsdə şagirdlordə ixtiyari diqqotdon sonraki diqqotin yaradılması onlan
yeni lapşırıqların icrasına asanliqla colb etmok imkam verir. Bunun üçun
müəllim şagirdlərdo tolim maraqlarının inkişafı vo torbiyosi məsələlərinə xiisusi
diqqot yetinnolidir.
Diqətin nəyə yönəlməsindon asih olaraq onun iki növü: x a r i c i vo
d a x i l i diqqot ayird edilir. Bu iki növiin forqlon-dirilmosi diqqotin
foaliyyotini tonzim etmok iiciin do vacibdir. Xarici obycktlərə yönəlmiş
diqqot insanin foaliyyotino qoşularaq onun oşya foaliyyotinin tənzimində
iştirak cdir. Xarici diqqotsiz insanin otraf alomin cisim vo hadisolərino
bolədləşməsi miimkiin deyildir.
Daxili diqqot iso şəxsiyyətin öz daxili alomini, foaliyyotini, iimumon
öziinü, öz xiisusiyyotlorini dork etmosi ilo olaqodardir! Bu nöqtcyi-nozərdən
daxili diqqot yalniz insanlara moxsusdur, ■yvanlar öz monovi alomini diqqot
obyektino çevirə, onu dork fctmok iizorindo «baş sındıra» bilmirlor.
Xarici vo daxili diqqot bir-birini longidir. Yoni insanin eyni nmanda hom
xarici cisimloro, hom do öz daxili alomino diqqot ketirməsi çox cotindir.
Bozon hotta insan fikirləşərkən gözlərini yumur, sanki xarici alomdon tocrid
olmağa çalışır. Diqqot daxili blemo yönoldikdə otraf alomin cisim vo
hadisolori sanki dumanhq sindo olur, onlan aydin surotdo oks ctdirmok
miimkiin olmur. Biitiin giin orzindo baş vermis hadisolori xatirlamaq, onu
ölçüb-bıcmok, davranışa tonqidi yanaşmaq daxili diqqotsiz miimkiin [deyildir.
Bu, bir torofdon, daxili diqqotin insan: hafizosi ilo iizvii olaqodo olduğunu,
digor torofdon, insanin bir şəxsiyyət kimi fonnalaşmasında miihiim rol
oynadığmı aydin surotdo siibut edir.
§ 2. Diqqotin xiisusiyyotlori
insanin diqqotini yaxşı vo ya pis xarakterizo ctmok oslindo bı/o heç bir şey
vcrmir. Çünki diqqotin miixtolif xiisusiyyotlori, kcyfıyyətləri, özünəməxsus
tozahiirlori vardir. Hor bir xüsusiyyət ayn-ayn şoxslərdə özünəməxsus şəkildə
tozahiir cdir. Onlara muxtolif amillor tosir gostorir. Odur ki, diqqotin hor bir
xüsusiyyətini aynhqda izah ctmok lazim golir. Hor şeydən ovvol, diqqot onunla
xarakterizo olunur ki, о no dorocodo bu vo ya digor obyekt iizorindo mərkəzləşo
bilir. Bundan olavo, insanin öz diqqotini uzun miiddot bu vo ya digor obyekt
iizorindo saxlamasi da vacibdir. Bos, diqqot no qodor obyekti ohato edo bilor,
bir obyektdon digorino no dorocodo asanliqla vo ya çotinliklo keco bilor? Biitiin
bu cohotlor diqqotin xüsusiyyotlərindo özünü aydin
surotdo gostorir.
Beloliklo, diqqotin beş osas xiisusiyyoti ayird edilir. Buraya diqqotin
mərkəzləşməsi, davamlılığı, həcmi, paylanması və
keçirilmosi daxildir.
150
D i q q o t i n m ə r k e z l ə ş m ə s i zamani şüurumuz bir obyekt
vo ya bir foaliyyoto yönəlir, başqalanndan uzaqlaşır. Başqa sözlo, yalniz bir
obyektə yönəlmiş diqqot mərkəzləşmiş diqqot hesab olunur. Maraqh bir kitab
oxuduqda, riyazi mosolo holl etdikdo diqqotimiz miivafiq iş üzərinə cəmləşmiş
olur. Bu zaman ətrafımızda baş veron hadisolori, tosir göstorən konar qıcıqlayı-
297
151
cıları sezmirik. Diqqətin mərkəzləşməsi her hansi bir foaliyyo işə, obycktə dorin,
fəal maraqla bağlıdır.
Biz müəyyən bir obyekt, bir foaliyyət iizorindo diqqətimizi qodor qiivvotli
mərkozləşdirsok, onu daha aydın qavraya və cdərik, foaliyyoti miivoffoqiyyətlə
icra edərik.
D i q q o t i n h ə c m i eyni vaxtda əhatə olunan, ay dork olunan
obycktlorin miqdan ilo miioyyon edilir. Mosolon, ə eyni vaxt icorisindo tosir
edon 10 obyektdon 5-i aydin qavranil demoli, diqqotin hocmi 5 obyekto
borabordir. Homin cisimlo eyni anda oks etdirilməsi çox vacibdir, çünki adoton
b' diqqətimiz çox siirotlo bir obyektdon başqasına kcçir, bu da Hi qotin hocmi
barodo sohv tosovviir yaradir.
Diqqotin böyük həcmə malik olmasi bir sira foali saholorindo çox
ohomiyyotlidir. Mosolon, kəşfiyyaıçı eyni zam icorisindo no qodor çox obyekti
ohato etso, yoni onun diqqotini hocmi no qodor böyük olsa, kəşfıyyat işi bir о
qodor somoroli olar Müəllim eyni vaxtda no qodor çox şagirdə nozor yctiro
bilso, sin bir о qodor yaxşı təşkil cdor. Diqqotin hocmi sabit deyil, miixtoli
şortlordən asih olaraq, artib vo ya azala bilor.
Diqqotin hocmi, hor şcydən ovvol, qavramlan cisim v hadisolorin bir-biri ilo
no dorocodo six əlaqədo olmasinda obyektlorin sado vo mürokkobliyindon
asılıdır. Bir-biri ilo J olaqodo olan 8-9 horfi eyni zamanda qavramaq miimkiin
olmadi halda, söz omolo gotiron 10-15 horfi bir vaxtda qavram mümkündür.
Mosolon «kltreeik» horflorini bir dofədo qavrayi yadda saxlamaq miimkiin
olmur, homin horflor miivafiq torz" birləşdirilib «с 1 e к t r i к » sözü yazıldıqda
iso qavrama tamamil asanlaşır.
Diqqotin hocmi obyektlorin düzülüşündon, formasından böyük-
kiçikliyindən, rongindon vo s. asılıdır. Obyektlor miioyy qayda ilo düzüldükdo
diqqotin hocmi çoxalır, qarışıq şokil olduqda azahr. Mosolon, yazida horflor bir
sirada olsa, oha olunan horflorin miqdan çox olur; biri sotirdon yuxan, digori
aşağ biri duz,o biri oyri vəziyyətdə düzülmüş olsa, diqqotin hoc azalir.
Diqqotin hocmi qarşıda qoyulan moqsoddon, in foaliyyotinin
xiisusiyyotindon do asılıdır. Mosolon, sabit miqdar obyektlori qavrayarkon
qarşıdakı moqsod doyişdikdo, diqqot' hocmi do doyişecokdir. Bir halda
obyektlori iimumiyyot
298
■avramaq, digor halda buraxilan sohvlori tapmaq, üçüncü halda iso
ker
bir
obyektin no böyüklükdo, no fonnada, no rongdə olmasını ppmaq moqsodi
qoyula bilor. Hor üç halda tosir edon obyektlorin pııqdarca eyni olmasina
baxmayaraq diqqotin hocmi muxtolif ©lacaqdir. Qarşıdakı moqsod
mürəkkəbləşdikco diqqotin hocmi [izalacaqdir. Çünki bu zaman diqqot hor bir
ayn obyekt iizorindo daha cox mərkəzloşəcəkdir.
Diqqotin hocmi, çox vacib olan iki doroconi - diqqotin JBiorkozləşmo vo
gorginlik dorocosini xarakterizo etmoyo imkan vcrir. Diqqotin mərkəzloşmə
dorocosi hor biri tam aydınlıqla oks olunan obycktlorin mohdud miqdarda
seçilməsində ifado olunur. Diqqotin gorginliyi iso yiiksok dorocodo morkəzləşmo
ilo narakterizo olunur. Çox gorgin diqqot zamani obyekt hoddindon •rtıq
aydinhqla dork olunduğu halda, otraf cisim vo hadisolor, demok olar ki, sezilmir.
Bunu qaranlıq gecədo cib fənərinin saldığı İsığa bonzotmok olar. Bu zaman
fənərin işığının fokusunda olan usimlor lap aydin, otrafda olanlar bir qodor aydin,
xcyli konarda olanlar iso tutqun görünür vo ya heç göriinmür. Əlbottə, aydin
riinon cisimlori diqqotin morkozloşdiyi obycktloro, lap aydin ■prunenlori iso
gorgin diqqot obycktino zahiron bonzotmok olar. Cisimlori qruplaşdırmaqla
diqqotin hocmini artirmaq olar. Horfiori yeni öyrənon uşaq iiçün hor bir horf
aynca bir obyektdir, amma oxu Vordisi qazanmış uşaq üçün hor söz bir obyekt
hesab olunur.
D i q q o t i n p a y l a n m a s i eyni vaxtda i k i muxtolif vo daha artıq
işi yerino yetirmok bacarığı ilo xarakterizo olunur. Əgər adam eyni vaxtda 2 vo ya
3 işlo məşğul olarsa (mosolon, miiollim sunfdo yeni materiah hom izah edir, hom
şagirdlorin intizamma, тщ do öz izahatının aydin olub-olmadığına nozarot
edirso), demoli, onun diqqoti eyni zamanda 2 vo ya 3 iş iizorindo paylamr.
Əlbottə, bu zaman icra olunan işlorin hamisi eyni dorocodo aydin dork edilmir.
Diqqotin paylanmasi bir sira sonot saholorindo (avtomobil, toyyaro sürüciisünün,
dirijorun fəaliyyətində) çox vacibdir. Bu sahodo lazımi vərdiş qazanmış adamlarda
diqqotin paylanmasi müvoffəqiyyətlə baş vcrir. Lakin diqqot həmişo muxtolif işlər
arasinda paylana bilmoz. Diqqotin paylanmasimn osas şərti icra olunan işlərdon
hec olmasa birinin icrasının yaxşı mənimsənilməsi, vərdiş halına keçməsidir. Əgər
icra olunan işlərin hamıcı ycnidirsə, hcç biri yaxşı monimsonilməyibsə, diqqoti
paylamaq miimkiin olmur.
299
Məsələn, eyni zamanda əzbər şer deməklə yanaşı katyt
iizərində mürəkkəb riyazi mosolo holl etmok çətindir. Bu halda Ыг foaliyyot
növü digorini longidir.
Diqqotin paylanmasi icra olunan işlərin homcins vo y% muxtolif
olmasindan, habelo homin işlərin monimsonilm# dorocosindon vo insanin
yaşından asılıdır. Eyni zamanda ını olunan işlərdə bizo tosir cdən
qıcıqlandırıcılar homcins olarsi, diqqotin paylanmasi asanlaşar, muxtolif cinsli
olarsa çətinloşof. Mosolon, şəklə baxıb şəkil çəkmək yaddaşa görə şokil
çokməkdoi asandır. Birinci halda diqqot daha asanliqla paylamr, ikinci halda iso
bu nisboton çətin olur.
Diqqotin paylanmasi icra olunan işlorin bir-biri ilo no dorocod* six əlaqədə
olmasindan da asılıdır. Əgər görülən işlor eyni bit foaliyyotin torkibino daxil
olub bir sistem omolo gotirirso. diqqotin paylanmasi asanlaşır, oks halda iso
çətinləşir.
Diqqotin paylanmasi yaşdan da asılıdır. Uşaqlar yaşlılara nisboton diqqoti
paylamaqda daha çox çətinlik çəkirlər. BUB uşaqların mənimsodiklori işlərin
azlığından, həcminin bir-biri ilo holo sistem omolo gotiro bilməməsindən iroli
golir. Çünki icra olunan işlərdən biri yaxşı monimsənildikdo, yoni о sahodo
miioyyon vərdişlər olduqda, diqqoti digor iş üzərino yönəltmok, onu iki iş
arasinda paylamaq asan olur. Mosolon, I sinifdo oxu vərdişləri holo yaxşı
yaranmadığı ilk dövrlordə şagirdlər mətni oxuyarkən monanı nozordon
qaçırırlar. Lakin todriclə oxu vərdişi yarandıqdan sonra onlar mənanı dork edo
bilir, yoni diqqotini iki is arasinda paylamağı da bacanrlar. Bozi tolobolorin
miihazirolori dinloyib qeyd etmoyi bacarmamalan diqqoti paylaya bilmomolori
ilo olaqodardir. Gctdikco bu sahodo vordiş yarandıqdan sonra mühazirəni
yazmaq asanlaşır, çünki diqqoti paylamaq asan olur.
Diqqotin paylanmasi şagirdlər, müəllimlor, toyyarəçilər, idmançılar və
başqaları üçiin vacibdir, bu, gone ınüəllim üçüfl xüsusilə ohomiyyotlidir. Əgor
gone müəllim dcyəcəyi dərsin mozmununu yaxşı mənimsəməmişsə, sinfı idaro
edə bilmə-yəcəkdir.
D i q q o t i n d a v a m l ı l ı ğ ı onun iimumi bir məqsədo tabe olan
obycktlər iizorindo uzun miiddot vo fasilosiz olaraq saxlanılmasında ifado
olunur. Burada diqqot bir obyektdon başqasına keçirsə do onlar iimumi
moqsodo tabe olan foaliyyot obyektlori kimi qalır. Şagird misal holl edorkon,
onun diqqoti
1
5
3
■rslıyə, oradakı misallara, roqəmləro, işarələrə, keçmiş təcrübəyə fcnolso də,
ogər misal həlli davaın edərsə, deməli, diqqət ■vaınlıdır. Çünki burada bütün bu
obyektlər ümumi meqsədə -hıalı holl etmək moqsədinə tabcdir. Buna görə do
diqqətin vamlılığı foaliyyotin iimumi istiqamətinin dəyişməsi ilə müoy-n edilir.
Əgər о miioyyon foaliyyotin iimumi istiqamotindən bnara çıxmırsa, davamh
diqqot sayılır.
Diqqotin davamlılığı, hor şeydən ovvol, tosir edon obyektlorin n icra
olunan işlorin rongarongliyindon, yeniliyindon, pnginliyindon, bir sözlə,
dinamikliyindon asılıdır. Yeknosor ob-■ektlor longimo omolo gotirdiyindon
diqqotin davamlılığını Baldir, onun tez yayinmasma sobob olur. Diqqotin
davamhlığı kaliyyot prosesindo adamin foallığından asılıdır. Bununla borabor,
■qqotin davamlılığına onun marağı, yorğunluq dorocosi vo s. tosir (dir.
Diqqotin toroddiidii onun dinamik xiisusiyyotlorindon biri olub fctsan
şüurunun osas obyektdon konar obyektə kcçmosi vo yeno do Bias obyektə
qayıtmasında ifado olunur. Aydındır ki. bu zaman Mas obyektə yönolən diqqot
gah zoifloyocok, gah da gorgin-pşocəkdir.
D i q q o t i n t o r o d d i i d i i , adoton, hor 2-3 saniyodon bir baş
verir. Buna goro do o, yalniz çox sürətli hərokətlərin fcrasına bu vo ya başqa
dorocodo mane ola bilor. Lakin adam diqqotin nozoro çarpan toroddiidii
olmadan 20-25 doqiqo, bozon daha artiq miiddotdo gorgin diqqotlo eyni bir iş
iizorindo çalışa bilor.
D i q q o t i n k c c i r i l m o s i onun şüurlu surotdo bir
obyektdon başqa obyekto vo ya bir fəaliyyətdən başqa foaliyyoto
yonoldilmosidir. Bu, foaliyyotin iimumi istiqamətinin dəyişməsi ilo olaqodardir.
Miiasir dövrdə miirokkob maşınların idaro olunmasi iiciin diqqotin keçirilməsi
böyük ohomiyyot kosb cdir.
Diqqotin kecirilmosi onun yayınmasına çox oxşayır, lakin bunlar arasinda
kcyfiyyotco forq vardir.
D i q q o t i n y a y i n m a s i onun hazırda qarşıda duran moqsodlo
olaqodar olmayan cisim vo hadiso üzərinə yönəlməsində
(ado
olunur.
Mosolon, miiollim dorsi izah edorkon şagirdin küçəyə baxması, dorsliyini
vərəqləməsi, yoldaşı ilə söhbot etmosi vo i. a. onun diqqotinin yayinmasim
gostorir. Diqqotin yayinmasim
301
155
şərtləndirən amillər çoxdur. Buraya kənar qıcıqlayıcıların qüvvetl oxşarlığı və s.
daxildir.
Bəzən diqqəti yayındıran bclə kənar qıcıqlandırıcılarH fəaliyyətə mənfı
tosirini aradan qaldırmaq çotin olur. Bu da bir sıfl
səbəblərdən asılıdır. Mosolon, şəhərdə küço ilo sel kimi .mi» gedən maşınlann
səsinin təsirini hcçə endirmok miimkiin olnmr, Bu halda diqqətin yayınmasının
qarşısını almaq üçün qıcıqlaıt* dırıcıya «sakit münasibət» boslomok lazimdir.
«Bu, maneoııın yayındıncı təsiriilo yeganə mübarizo vasitəsidir» (B. M. TeplovM
Diqqətin xüsusiyyotlorinin qısa xaraktcristikasından aydın ol ki, diqqotin
səmərəli fəaliyyəti müxtəlif amillərdən asılıd Bııraya xarici qıcıqlann müxtolif
xarakteri ilə yanaşı insanın dax vəziyyəti də ciddi tosir gostorir.
Bu iki amilin tosiri ilə insanda diqqotlilik vo ya diqqətsı/lık hallan, hotta
diqqotin pozulmasi belo baş vero bilor. Diqqotlilik vo ya diqqotsizlik hallan
bozon müvoqqoti, ayn-ayn hallarda isi nisboton davamh sociyyə daşıyır. Yoni bu
cohotlor şoxsiyyotın davamh xüsusiyyotinə çevrilə bilor. Bunu aydin tosovviir
etmok üçün dalğınlığın psixoloji mahiyyotino nozor salmaq kifayotdir. '
Molumdur ki, dalğınlıq halmda insan bu vo ya digor obyekt iizorindo
cəmləşə bilmir. Gorgin iş giinundon sonra yoigunluq, dorin kodor vo ya qayğı ilo
olaqodar insamn öz daxili alomina çəkilməsi, maraqsız, yeknəsəq işi yerino
yetirmosi vo s. dalğınlıq vəziyyəti törədə bilor. Dalğınlığın səbəbləri çox olduğu
kimi onun tozahiir xiisusiyyotlori do muxtolifdir. Dalğınlığın adoton iki formasi
qeyd edilir.
Bir halda dalğınhq ixtiyari diqqotin zoifliyinin tozahiirii olur. Yoni adam öz
diqqotini lazimi obyekt iizorindo morkəzləşdiro bilmir, özündən asih olmadan bir
obyektdon digorino yönolir. Bu ixtiyari diqqotin zoifliyindon iroli golon
dalğınlıqdır. Belo dalğınlıq foaliyyot üçün xüsusilə zərorlidir. Şagirdlordo
dalğınlığın bu formasi müşahidə edildikdo onlar no dors zamani, no do ev
4
!
tapşırıqlarını yerino yetirorkon diqqotlorini lazimi obyektlor iizorindo comləşdirə
bilmirlor ki, bu da onlann tolim foaliyyotino monfi tosir gostorir.
Dalğınlığın ikinci formasi ixtiyari diqqotin hor hansi obvekt iizorindo cox
giiclii, gorgin vo davamh surotdo morkozloşməsi sayosindo baş vcrir. Bu halda
konar qiciqlayicilar diqqoti osas obyektdon yayındıra bilmir, oksino, diqqotin
gorginliyini daha da
Liinr. Belo dalğınlıq hah ciddi elmi problemin holli iizorindo Bşünən
alimlərdə, yaradıcılıq axtanşlan ilo məşğul olan Kotkarlarda tez-tez özünü
bünızo verir. M. Şoloxovun, Səməd Surgunun başqa sənətkarlann hoyatinda
belo dalğınlıq halı az bmamışdır. Bu ilham voziyyotilə bağlı yaradıcılığın
qüvvəsini və prginliyini ifado cdir.
Dalğınlıqla yanaşı diqqətdə başqa pozğunluq hallan da kşahido olunur.
Bunlardan birincisi xəstolik noticosindo şüurun fcralması, onun təsir
dairosinin məhdudlaşdırılmasıdır. Diqqotin fcf paylanmasını çox vaxt
bununla əlaqolondirirlər. Belo patoloji bdiso beyindo baş veron iizvi
xostoliklor zamani müşahidə olunur. iu zaman xosto yalniz ona çox tanış
olan toəssüratlar dairəsində brokət edo bilir, yoni diqqotin dinamikası vo
sahəsi yalnız ■byektiv ohomiyyoto malik olan obyektlərlo mohdudlaşır.
Bozi Lstoliklər zamani iso diqqotin süstlüyü, zoif mütəhərrikliyi ■üşahidə
olunur.
Diqqotlilik vo ya diqqotsizlik şoxsiyyotin xarakter olamotino Lvrilo
bilir, insana miinasibotdo do tozahiir cdir. Əlbəttə, bu cohot ■■ha çox
şəxsiyyətin
aldığı
tolim -tərbiyədən,
öz
iizorindo
işləmək,
fcnütəkmilləşdirmək cohdindən, onun sərvot meylindən, dün-bagörüşü və
oqidosindən, foaliyyotin xarakterindən və s. asılıdır. bncaq unutmaq olmaz
ki, insana diqqətli olmaq şoxsiyyətin ■onovi alomini xarakterizo etmok üçün
on vacib göstəricidir.
Dostları ilə paylaş: |