Dərslik II cild Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

Tərbiyə prosesi çoxçalarlı, dinamik və dəyişkən prosesdir. Bu prosesdə bir tərəfdən sosial-psixoloji, digər tərəfdən pedaqoji əlaqə və asılılıqlar özünü göstərir. Bu əlaqə və asılılıqlar bir-biri ilə sıx surətdə bağlıdır. Onları nəzərə almadan tərbiyə prosesini düzgün təşkil etmək olmaz. Sosial əlaqə və asılılıqlar dedikdə, tərbiyə pro­se­sinin gedişində şagirdlərin ictimai sərvətləri mənimsəməsi za­ma­nı özünü göstərən əlaqələr və asılılıqlar nəzərdə tutulur.

Pedaqoji əlaqə və asılılıqlar uşağı əhatə edən mühit və tərbiyə qüvvələri tərəfindən göstərilən təsirlərlə bağlı olan əlaqə və ası­lı­lıq­lardır. Uşaq həmişə müəyyən mikro və ya makro mühitdə ya­şa­yır, həmyaşıdları, valideynləri, bacı-qardaşları ilə ünsiyyətdə olur, mək­tə­bin, müəllimlərin təsirinə məruz qalır, səhnə və ekran əsər­lə­rinə, televizor verilişlərinə baxır, kitab və qəzet oxuyur, radionu din­ləyir və s.

Tərbiyənin bir sıra nisbi mənada tərkib hissələri müəy­yən­ləş­di­rilmişdir ki, tərbiyə olunanda həmin keyfiyyətlərin aşılanması məq­sədəmüvafiqdir. Onları aşağıdakı kimi ayırmaq olar: əxlaq tər­biyəsi, mənəvi tərbiyə, intellekt tərbiyəsi (zehin tərbiyəsi), əmək tər­biyəsi, estetik tərbiyə, fiziki tərbiyə. Bütün bunlarla bərabər tər­biyə prosesində uşaqların hüquq, ekoloji, iqtisadi, ruhi tərbiyəsi ilə də məşğul olunur. Bütün bunlar tərbiyənin məzmununu təşkil edir. Am­ma, nəzərə almaq lazımdır ki, tərbiyənin bütün tərkib hissələri bir birilə sıx bağlıdır. Hər hansı bir tərbiyənin tərkib hissəsində di­gər keyfiyyətlər də tərbiyə olunur və ya olunmalıdır. Bu cəhətdən tər­biyənin tərkib hissələri bir növ şərti xarakter daşıyır, insanın tər­biyə prosesində bütün bu tərbiyəvi keyfiyyətlər kompleks şəkildə hə­yata keçirilir.

Tərbiyə fəaliyyətində xüsusi, təşkilati cəhətindən söhbət get­dik­də, adətən, burada müəyyən şəxsiyyətin formalaşmasına olan tə­sir assosiasiyası nəzərdə tutulur. Tərbiyə ənənəvi olaraq xüsusi in­ki­şaf edən şəxsiyyətə, onun formalaşması məqsədi ilə cəmiyyət tə­rə­fin­dən müəyyənləşdirilmiş sosial xassə və keyfiyyətinə pedaqoji təsiridir.

Tərbiyə dedikdə, biz pedaqoji prosesdə həyata keçirilən müx­tə­lif növlü fəaliyyətin stimullaşdırılmasını və təşkilini nəzərdə tu­tu­ruq ki, onlar ictimai təcrübə əldə etmək üçün şəxsiyyətə imkanlar ve­­rir. O, bilik, bacarıq, sosial və mənəvi münasibətləri ilə forma­laşır.

Tərbiyə cəmiyyətimizin demək olar ki, bütün sahələrində hə­ya­ta keçirilir. Ailənin, uşaq bağçasının, ümumtəhsil məktəb­lərinin, texniki peşə məktəblərinin, orta, ali ixtisas məktəblərinin, kol­lec­lə­rin, idarə, müəssisə və təşkilatların tərbiyə imkanları genişdir. Baş­qa sözlə, sadalanan ictimai qurumlar tərbiyənin həyata keçirildiyi yer­lərdir.

Ümumiləşdirilmiş formada desək, tərbiyəçilər və tərbiyə olu­nanlar tərbiyənin iştirakçılarıdır. Valideynlər, müəllimlər, usta­lar, idarə, müəssisə və təşkilatların rəhbərləri və s. şəxslər tərbiyə­çilər kimi fəaliyyət göstərirlər.