Dərslik II cild Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

Bacarsan hamının yükünü sən çək,

İnsana ən böyük şərəfdir əmək

Sən də əldən düşüb yorulsan əgər

Sənin də yükünü bütün el çəkər.

Nizaminin fikrincə, yaxşılıq etməyi bacarmaq insan üçün mənəvi zənginlikdir. Belə mənəvi kamilliyə çatmağı, xeyirxah olmağı, başqalarına yaxşılıq etməyi bacarmaq lazımdır. Bu fikir aşağıdakı misralarda öz ifadəsini belə tapmışdır:

Yaxşılıq etməsən əgər insana

Böyüklük şərəfi verilməz sana (Leyli və Məcnun)

Yaxud da:

Səadət kamalla yetişir başa

Xalqa hörmət elə, ədəblə yaşa. (Leyli və Məcnun)

Nizami əsərlərində haqqında danışılan, təbliğ edilən xeyir­xah­lıq, yaxşılıq tək bir adama, yaxud ayrı-ayrı fərdlərə göstərilən mü­na­sibət olmayıb ictimai məna daşıyır:

Çalış öz xalqının işinə yara

Geysin əməlindən dünya zər-xara.

Şairin öz dövründə adamlarda görmək istədiyi və mənəvi key­fiy­yət hesab etdiyi xeyirxahlıq, yaxşılıq, anlayışları heç bir zaman məh­dudluq bilmir, həmin fikirlər bu gün də aktual və mənəvi key­fiyyət sayılır və məktəblilərin mənəvi tərbiyəsində Nizami irsinin bö­yük rol oynadığını təsdiq edir.

Nizami insanları yaxşılığa, xeyirxahliğa çağırdığı kimi, adam­larda bu mənəvi keyfiyyətləri qiymətləndirməyin vacib olduğunu da əxlaqi keyfiyyət hesab edir.

Nizami şeirlərindən, ayrı-ayrı əsərlərindən gətirilən missal­lar­dan aydın olur ki, Nizami pedaqoji ideyalarında tərbiyənin məqsədi xoşbəxtliyin yalnız tək-tək adamlarla bağlı olmadığını, onun bütöv bir cəmiyyətə bağlı olduğunu göstərməkdir. Əlbəttə, insanların xoş­bəxt­liyi, cəmiyyətin xoşbəxtliyinə gətirib çıxarır. Nizami insan xoş­bəxtliyindən danışarkən heç bir millət fərqini, cinsi ayrılığı, sinfi mövqeyi nəzərə almır.

Şairin əsərlərindən belə nəticəyə gəlmək olur ki, Nizaminin bütün şeirləri mənəvi, əxlaqi fikirlərlə yoğrulmuş, onun misraları insanları humanizmə, ədalətə, qayğı və mərhəmətə, nikbinliyə, doğ­ru və dürüst olmağa, əməksevərliyə, vətənpərvərliyə və s. ən yük­sək əxlaqi , mənəvi keyfiyyətlərə səsləyir.

Nizami elmə, biliyə yüksək əxlaqi qiymət verir. Elmsiz in­sa­nın qüvvətsiz olduğunu bildirir. Nizami xalqı öz taleyinə laqeyd qal­­mamağa, hüquqlarını başa düşüb, haqlarını tələb etmək üçün maarifə, biliklərə yiyələnməyə, həm də hər cür biliklərə deyil, in­sa­na xeyir gətirən, faydalı biliklərə yiyələnməyə çağırırdı. Nizami gös­tərirdi ki, cəmiyyətin ən yaxşı vətəndaşı ancaq təhsilli, elmə qabil, maarifpərvər və müdrik olan insanlardır. Buna görə də hər bir şəxs ağıllı olmağa, biliklərə yiyələnməyə, müdrik insanlardan öy­rən­məyə çalışmalıdırlar. Nizami son nəticədə göstərir ki, biliyi olan qüvvətlidir: