DərsliK İqtisad elmləri doktoru, professor

§7. FRİDRİK BASTİA
XIX əsrin 40-50-ci illərində Fransada Bastia (1801-1850) adı xüsusilə məşhur idi.

F.Bastia iri fransız kommersantı ailəsində anadan olmuşdur. İnqilabdan sonra 1830-cu ildə o, Fransanın siyasi həyatında fəal iştirak etmişdir. O barışıq hakimi seçilmiş, departamentin baş məsləhətçisi təyin olunmuş, milli yığıncağın deputatı olmuşdur.

O, özünün parlaq palirletlərində proteksionizmin qızğın əleyhadrı və freytrederçilərin coşğun tələbatçısı kimi çıxış edir.

Onun təliminin başlanğıc nöqtəsi cəmiyyətin şəxsi maraqda və azad mübadilədə təşkili ideyası olmuşdur. O, mübadiləni və heç nəylə məhdudlaşdırılmayan rəqabəti maraqların tam harmoniyasının mənbəyi hesab edirdi. Öz tezisini əsaslandırmaq üçün o, Seyin "xidmətlər nəzəriyyəsi"ndən istifadə edirdi. Lakin seydən fərqli olaraq, o, şəxsi xidmətlərə onların ictimai həyatın əsası sferasında olmasından asılı olmayaraq, üstünlük verirdi. "Xidmət" dedikdə, o, yalnız istehsal prosesindəki real əmək sərfini deyil, həm də kimsə tərəfindən qoyulan hər hansı qüvvəni və ya bu xidmətdən istifadə edənin azad olmasını başa düşürdü, yəni dəyər istehsalına "xidmətləri" həm fəhlələr, həm də kapitalist və torpaq sahibləri göstərirlər.

Bastia B.Kerinin "kapital yığımı qanunu"na əsaslanaraq, əmək və kapital arasında harmoniyanı əsaslandırır. Bastiaya görə, kapitalın artması ilə fəhlələrin payı nəinki mütləq, həm də nisbi, kapitalistlərin payı isə yalnız mütləq artır.

Torpaq rentası isə torpağa qoyulmuş kapitalın faizinin müxtəlifliyinə gətirilir və bununla da əmək və kapitalın harmoniyası və torpaq mülkiyyətçilərinin də sosial harmoniyası ilə tamamlanır.

Bastiaya görə, cəmiyyət öz "xidmətləri" ilə ekvivalent mübadilə aparan müxtəlif siniflərin "harmonik əməkdaşlığıdır" - bu, onun mühüm əsası olan "iqtisadi harmoniyalar"ın (1850) başlıca fikridir. Bastianın əmək və kapital arasındakı "harmoniya" ideyası bütövlüklə Kerinin tə"liminə əsaslanırdı. "Mənafelər harmoniyası"nın amerikan variantı "Siyasi iqtisadın prinsipləri" (1837-1840) kitabında şərh edilmişdir.

Henri Çarlz Keri - amerikan iqtisadçısıdır. O, iri kitab naşirinin oğlu olmuşdur. Varlandıqdan və iri fabrikant olduqdan sonra o, iqtisadi problemlərə müraciət etmiş və çoxlu iqtisadi əsərlər yazmışdır. Onun "Mənafelər harmoniyası" nəzəriyyəsi ilk dəfə "Siyasi iqtisadın prinsipləri"ndə (1837-1840) şərh olunmuşdur.

Keri harmoniya nəzəriyyəsini özünün baş əsəri olan - "Sosial elmin əsasları"nda daha ətraflı şərh etmiş (1857-1859-cu illər) və bu əsərin daha qısa nəşrində - "Sosial elmin dərsliyi"ndə (1865) xüsusi inkişaf etdirmişdir. Nəzəri quruluşlar və onun praktiki proqramı XIX əsrin birinci yarısında ABŞ-ın tarixi inkişafının xüsusiyyətlərini əks etdirir. ABŞ müstəqil dövlət kimi müstəqillik uğrunda müharibə nəticəsində (1775-1783-cü illər) yaranmışdır. Bu müharibə ABŞ-ın sürətli iqtisadi artımına kömək etmişdir; ABŞ-ın başqa xüsusiyyəti şimal ştatlarının sürətli inkişafından və cənubda plantasiya quldarlığının olmasından ibarət idi ki, bu Şimal və Cənub arasında münaqişəyə səbəb olmuşdur (1861-1865-ci illərin vətəndaş müharibəsi). Amerikan burjuaziyasının spesifik mənafeləri onun ingilis klassik siyasi iqtisadına qarşı kəskin müxalifətçiliyini şərtləndirirdi.

Ona görə də təəccüblü deyil ki, Kerinin əsərlərinin başlıca məqsədi Rikardo nəzəriyyəsinin tənqidindən ibarət idi. Keri "Mənafelər harmoniyası" nəzəriyyəsinin əsasını Rikardonun gəlir haqqında təliminə qarşı yönəldilmiş "bölgü qanunu" təşkil edir. Bu qanuna görə əmək məhsuldarlığının artımı ilə işçilərin payı mütləq və nisbi artır, kapitalistlərin payı isə mütləq artır, lakin nisbi aşağı düşür. Onun fikrincə, əmtəənin dəyəri istehsalın deyil, əmtəənin təkrar istehsal xərcləri ilə müəyyən edilir; əmək məhsuldarlığının artımı ilə istehsal vasitələrinə fərqlər azalır ki, bu da kapitalın dəyərinin və faizin, yəni əmək məhsulunun kapital mülkiyyətçisinə ödənilən payının aşağı düşməsinə səbəb olur.

Keri Rikardonun torpaq rentası nəzəriyyəsinə, xüsusilə onun başlanğıc nöqtəsi - keyfiyyətcə pis torpaqların becərilməyə cəlb edilməsinin labüdlüyü haqqında müddəaya qarşı çıxış edir. Keri ABŞ şəraitindən irəli gələrək, özünün pis torpaqlarını yaxşı torpaqlara becərilməsinə keçidin hər yerdə olmasının və deməli, rentanın həm kapitalistlərə, həm də fəhlələrə xeyri olan aşağı düşməsinin baş verməsi nöqteyi-nəzərini Rikardoya qarşı qoymuşdur. Keri faktiki olaraq, torpaq rentasının mövcudluğunu rədd edir, onu əkinçiliyə qoyulmuş kapitala faizin müxtəlifliyi kimi baxırdı, - torpaq sahibləri icarə haqqının torpaq üçün deyil, torpağa çəkilən xərclər üçün alırdı.

Keri özünün ilk əsərlərində azad ticarət uğrunda fikirlər söyləmiş və iqtisadiyyata dövlət müdaxiləsinə qarşı çıxışlar etmişdir. Lakin sonralar amerikan burjuaziyasının mənafelərinin İngiltərə tərəfindən sıxışdırılması və onun dünya bazarında ekspansiyası Kerini proteksionizm mövqelərinə keçməyə sövq etdi. Bu onunla əlaqədardır ki, Keri istehsalçının istehlaka yaxınlığını "mənafelər harmoniyası"nın özüllərindən biri hesab edirdi, İngiltərə isə sənaye inhisarına can atırdı və ona görə də, azad ticarət uğrunda çıxış edirdi. Britariya siyasətinin dağıdıcı təsirini Keri Türkiyə timsalında göstərirdi O İngiltərədən yeganə müdafiə kimi dövlət müdaxiləsini və hökumətin gömrük rüsumlarını elan edirdi. O ABŞ-ın hələ möhkəmlənməmiş sənayesinin möhtac oduğu proteksionizm siyasəti uğrunda çıxış edirdi. Onun A.Smitin və D.Rikardonun sistemlərini kəskin ittiham etməsi bununla izah olunur.

Klassik siyasi iqtisad özünün ən yüksək zirvəsinə D.Rikardonun əsərlərində müvəffəq olmuşdur. Siyasi iqtisadın sonrakı inkişafını ayıran hüdudlar XIX əsrin 30-cu illəri hesab edilir. Başlanğıc mərhələdə yuxarıda göstərilən iqtisadçılar hələ Smtin və ya Rikardonun davamçıları kimi, onların təliminin şərhçiləri kimi çıxış edirdilər. Lakin sonrakı dövr (XIX əsrin 30-50-ci illəri) artıq klassik məktəblə açıq ayrılıqda xarakterizə olunur.