Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Q. H. Bayramov 2008 Mənə tərcümənin əlifbasını öyrətmiş
Yüklə 1,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
indi vərəmlər, qəzetə, jurnala bu küfrşiyəmlər necə cürətlə
rəqəmlər yazıb, islamə sitəmlər eləyirlər ki, gərək aləmi-islamdə, hər ölkədə, hər şəhərdə, dinaru dirəmlər saçılıb, məktəbi-nisvan açılıb, qız balalar məktəbə hazır olalar, elmdə mahir olalar, fəzldə bahir olalar, başdan-ayağə geyələr don, gedələr məktəbə on-on, dutalar şiveyi-bidət, oxuyub nəhvlə hikmət, alalar dərsi- təbabət, bilələr cümalə kitabət, edələr yazmağa adət, itə ismət, bata iffət... aman, ey vah! Ay Allah! Bu qövm oldu nə gümrah! Bu nə şiveyi-ikrah! Bu nə zümreyi-bədxah! Salıb aləmə pərxaş, bular lal ola ey kaş, düşə başlarına daş! Xudaya, bu nə güftar, nə rəftar, nə murdar, nə biar, fəna karə bizi sövq eləmək fikrinə amadə olublar! Qıza lazımdır əgər bilmək: o da ev işi, paltar tikişi, köhnə yumaq, yun daramaq, don yamamaq, səhnü səranı süpürüb, kasəni, qabı üfürüb, küftə, kələm dolması, mət halvası, ət bozbaşı, ya lobyalı aş, bir dəxi təndir lavaşı eyləməyindəndir ibarət ki, əgər bunları da bilməsə eyb eyləməz, ancaq qıza ən lazıməli bir, iki, üç məsələni bilməyidir, bilsə olur əmrə kifayət: biri oldur ki, gəlin getdiyi evdə bacarıb qaynataya, qaynanaya çımxıra bilsin ki, ona söz deməyə etmiyə bir kimsə də cürət, biri də qaynı ilə sahibi mabeyninə bir hadiseyi-təfriqədir kim_ ona dair edə hiylət ki. beş-üç gündə çox ildən qazanılmış bu qədər mehrü məhəbbət ola təbdili-ədavət: biri, həm axırı, ən ümdəsi damdabacanın, həm xoxunun, xortdanın adların bilməkdə gərək səy edə övrət, nə qədər faidəsi var bu işin gər ola diqqət ki. 127 əgər ağlaya, yainki dəcəllik edə bir tijl, nəhayət anası söyləsə bu adlan filfovr edər övladını rahət və qalar əqli səlamət, başı çəkməz də məlamət... Budur abmi-nisvan! Budur hali-müsəlman! Gərəkdir edə məhdud Öz övladım insan! Sən, əmma, həb qanma! İnanmırsan, inanma! Fərəhlən əməlindən. Utanmırsan, utanma!.. Ən çətin tərcümə olunan əsərlərin mükəmməli Qurani-Kərimdir. Özünün və tərcüməsinin maraq doğuracağını, dünyada Quran tərcüməsi ənənələrinin yarandığını nəzərə alaraq onun Azərbaycan dilinə ən yaxşı tərcüməçisi V.Məmmədəliyevin öz tərcüməsinə yazdığı müqəddiməni ixtisarla təqdim edirik. '‘"'Quran sözünün mənası «oxumaq», «tələffüz etmək», daha doğrusu Allahdan Məhəmməd əleyhissəlama nazil olan sözlərin oxunması, tələffüz edilməsi deməkdir. Qurana, həmçinin müshəf (səhifələnmiş kitab, lülə halında bükülmüş kağız), zikr (xəbərdarlıq, xatırlatmaq, öyüd-nəsihət), fürqan (haqla nahaqqı ayırd edən) və s. də deyilir. Peyğəmbər əleyhissəlamdan rəvayət olun 2 in bir hədisdə bu barədə deyilir: “Quranın zahiri və batini (daxili məzmunu) vardır. Batinin bir batini, ondan sonra isə yeddiyə qədər batini vardır”. Böyük türk şairi Cəlaləddin Rumi bu hədisi nəzmə çəkərək yazmışdır: Quran sözünün (mənasının) zahiri olduğunu zənn etmə. Zahirin altında çox çətin anlaşılan bir batin vardır. O batinin altında daha bir batin, sonra isə üçüncü batin mövcuddur ki, orada bütün ağıllar özünü itirib çaşbaş qalar...» Qurani-Kərim səc-qafiyəli nəsr şəklində nazil olmuşdur. Qurandakı kəlmələr və ifadələr, söz sırası, sövti tərkib, səs uyuşması baxımından bir-birinə elə qaynaq edilmişdir ki, orada bir sözün ye- 128 rini dəyişmək, bir sözü, yaxud bir hecanı belə atmaq qeyri- mümkündür. Qurani-Kərimdə tələffüz edilən səslər, işlədilən sözlər, ifadə və tərkiblər klassik ərəb dilində işlənən səs, söz, ifadə və tərkiblərdən ibarət olmasına baxmayaraq, Allah kəlamı içində onlann seçilişi, düzülüşü, ardıcıllığı, lakonikliyi və tutumu o qədər qeyri-adidir ki, həmin dövrdə söylənmiş xütbələrə, yazılmış şerlərə əsla bənzəmir, oxunanda insana əsrarəngiz təsir bağışlayır, dinlənəndə isə qulaqda tamam başqa cür, yeni ahənglə səslənir. Xüsusilə Quran avazla oxunduqda bu səslər və sözlər üzvi surətdə bir-birinə qovuşub ilahi bir həmahənglik yaradır. islam aləmində Qurani-Kərimlə bağlı ən çətin məsələlərdən biri də onun təfsiri və tərcüməsi məsələsidir. Məlumdur ki, Allah kəlamının ayələrinin hər biri bu və ya digər hadisə ilə əlaqədar nazil olmuşdur. Hər ayənin öz nazil olma səbəbi vardır. Quranda işlənən qısa ayələrin, ayn-ayn sözlərin hər biri özlüyündə geniş məna tutumuna malik olduğu, bu və ya digər dini, şərti məsələyə, tarixi hadisəyə, müəyyən bir əhvalata işarə etdiyi üçün onun nazil olma səbəbini bilmədən, mahiyyətinə varmadan Allahın kəlamını doğru-düzgün başa düşmək olmaz. Quran Peyğəmbərimizə nazil olduğu, Allahın əmrilə Cəbrail tərəfindən yalnız ona oxunub izah edildiyi üçün, təbii ki, onun ən doğru, ən düzgün mənasını bilən də məhz Peyğəmbər özü olmuşdur. “Qurani-Kərimin mənasını yalnız Məhəmməd əleyhissəlam anlayar” hədisi bunu açıq-aydın bildirir. Əshabələrin əksəriyyəti öz ana dilini-ərəb dilini çox gözəl bildiklərinə, gecə-gündüz peyğəmbər nurundan ziya- landıqlanna baxmayaraq, yenə də Qurani-Kərimin bir çox ayələrinin dəqiq mənasını anlaya bilməz, onlan Məhəmməd əley- hissəlamdan soruşub öyrənərdilər. Peyğəmbərimiz onlann hər birinə öz əqli səviyyəsinə müvafiq olaraq Allah kəlamlannm mənalanm izah edərdi. Məhəmməd əleyhissəlamın vəfatından sonra Əli ibn Əbu Talib, Abdullah ibn Abbas, Mücahid, Qətadə, Müqatil, İbn Cü- 129 beyr kimi yaxın əshabələr bu işi davam etdirmiş, Allah kəlamını Peyğəmbərdən eşidib bildikləri, ondan rəvayət olunan hədislər əsasında təfsir etmiş, mənasını ümmətə çatdırmışlar. Əli ibn Əbu Talibin “Nəhcül-bəlağə”si Qurani-Kərimi anlamaq, ilkin islamdakı şəri və ictimai-iqtisadi məsələləri öyrənmək üçün əvəzsiz qaynaqdır. Sonrakı dövrlərdə Qurani-Kərimə müxtəlif məzhəb və istiqamətlərdə saysız-hesabsız təfsirlər yazılmış, ayələrin zahiri və rəmzi mənalan açıqlanmışdır. Quran təfsiri islam aləmində ən çətin elm hesab olunur. Təfsirə yalnız elmdə müctəhidlik mərtəbəsinə yetişən alim cürət edə bilər. Qurani-Kərimi təfsir etməyə girişən müctəhid iyirmi ana (əsas) elmi və ondan aynlan altmış qolu mükəmməl bilməlidir ki, bunlann da məcmusu səksən elm təşkil edir. Həmin elmlərə dərindən yiyələnməyən şəxsin etdiyi Quran təfsiri ya- nmçıq, naqisdir ki, bu da böyük günah sayılır. Qurani-Kərimə orta əsrlərdə yazılmış məşhur təfsirlər içərisində Təbərinin, Əbu Həyyanm, Fəxrəddin Razinin, Beyzavi- nin təfsirlərini, Zəməxşərinin “Kəşşaf*, Cəlaləddin Məhəlli və Cəlaləddin Süyutmin “Təfsirəl-Cəlaleyn”, Şeyx Təbərsinin “Məcməəl-bəyan” əsərlərini, eləcə də “Təfsiri-Əbis-Səud”, “Təfsiri-Səfi” və başqalanm göstərmək olar. Qurani-Kərimin sufi təfsirinə, rəmzi yozumuna həsr edilmiş əsərlər içərisində Mühyiddin ibn Ərəbinin məşhur təfsiri, həmçinin Cəlaləddin Ruminin Allah kəlamının batinini, daxili mahiyyətini anlamaq üçün əvəzsiz qaynaq olan “Məsnəvi”si xüsusi yer tutur. Müasir dövrümüzdə ərəb məmləkətlərində, İranda, Türkiyədə, Pakistanda və başqa müsəlman ölkələrində Qurani-Kərimə elmin son nailiyyətlərinə əsaslanan bir çox mükəmməl təfsirlər yazılmış və yazılmaqdadır ki, onlan burada bir-bir sadalamağa və haqqında danışmağa imkan yoxdur. Bir şeyi nəzərə almaq lazımdır ki, Qurani-Kərimin ilk təfsirini sağlığında hədislərlə özü verən və vəfatından sonra dövrə, zamana görə Allah kəlamına çoxlu təfsirlər yazılacağını gözəl 130 bilən Peyğəmbər əleyhissəlam Quran təfsirində nəqlə, yəni hədislərə əsaslanmağı tövsiyə etmiş, yalnız ağıla, sərbəst mühakiməyə və rəmzi yozumlara istinad edən təfsirlərin xətadan xali olmayacağını, beləliklə də sahibinə günah qazandıracağını xəbər vermişdi. Odur ki, bu işdə çox ehtiyatlı olmaq, yüz ölçüb, bir biçmək, Quranın öz təbirilə desək, “elmdə qüvvətli, möhkəm olduğunu” bildikdən, əhli-xibrə tərəfindən etiraf olunduğunu yəqin etdikdən sonra təfsirə girişmək lazımdır. Peyğəmbər əleyhissəlamm bu müqəddəs tövsiyəsi qulaqlarda sırğa edilərək indinin özünə qədər islam aləmində nəqlə istinad edən, bu və ya digər ayənin izahında nəqlə əsasən fikir və mülahizə yürüdülən təfsirlərə üstünlük verilir. Qurani-Kərimin hər hansı bir dilə tərcüməsinə gəldikdə isə, bu, olduqca çətin, müşkül məsələdir. Hər şeydən əvvəl onu qeyd etmək lazımdır ki. Quranın ərəb dilində təfsiri, sözün geniş mənasında, Allah kəlamının eyni bir dildə başqa sözlərlə izahlı tərcüməsini, şərhini vermək deməkdir. Lakin bu təfsirlər nə qədər mükəmməl, fəsahət və bəlağətlə yazılsa da, Qurani- Kərimin mətni ilə müqayisədə çox zəif, sönük görünür. Ümumiyyətlə, hər hansı bir əsərin başqa dilə tərcüməsi, nə qədər qüvvətli olsa da, əslin yerini verə bilməz, o ki qaldı Allah kəlamı ola! Hər hansı bir mütərcim Qurani-Kərimi başqa dilə tərcümə edərkən onu öz biliyi dairəsində, özü başa düşdüyü kimi tərcümə edir. Qurandakı sözlərin mənası isə o qədər dərin, o qədər kontekstualdır ki, onlan çox zaman bir sözlə vermək mümkün olmur. İstər-istəməz əlavə sözlərə və ya mötərizədə verilən izahatlara ehtiyac duyulur. Bəzən bu və ya digər sözün dəqiq mənası bilinmir, ərəb təfsirlərinin özündə müxtəlif kəlmələrlə ifadə olunur. Mütərcim bütün gücünü sərf edir ki. Quran ayələrini başqa dilə, məhz Allah-təalanm istədiyi kimi dəqiq çatdırsın. Lakin təəssüf ki, bu çox zaman mümkün olmur və tərcüməçi istər-istəməz ayənin dəqiq tərcüməsindən daha çox onun anlamını, ümumi məzmununu oxucuya çatdırmalı olur. Məhz buna 131 görə də bəzi görkəmli müsəlman alimləri haqlı olaraq Qurani- Kərimi heç bir dilə, hətta ərəbcənin özünə belə çevirməyin mümkün olmadığını göstərmiş və onun tərcüməsini məsləhət görməmişlər. Odur ki, Quranın digər dilə tərcüməsi dedikdə, onu mütləq mənada deyil, şərti mənada başa düşmək lazımdır. Burada əsas məqsəd ərəb dilini bilməyənləri Quran ayələrinin ümumi məzmunu ilə tanış etmək, onlarda Allah kəlamının mətni haqqında anlayış, təsəvvür yaratmaqdır. Qurani-Kərimin həqiqi mənasını anlamaq, bilmək istəyənlər məşhur din alimlərinin əsərlərini dərindən oxuyub öyrənməlidirlər. Bu əsərlərin də əsasını yenə Quran və yalnız Quran təşkil edir. Sözümüzün məğzi bundan ibarətdir ki, Qurani-Kərim peyğəmbər əleyhissə- lama ərəb dilində nazil olduğu üçün ərəbcə oxunmalı, moizə vaxtı, dini ayinlərin icrası zamanı onun ayələri ərəbcə deyilməli, sonra onlann ümumi məzmunu, müyəssər olan mənası ərəbcə bilməyənlərə izah edilməlidir. Allah kəlamının başqa dillərə olan tərcümələrinə heç vaxt Quran deyilməz, onlara yalnız və yalnız Quranın tərcüməsi və ya anlamı adı verilər. Bu tərcümələrin hamısı Qurani-Kərimin əsli ilə müqayisədə qızılgül olmayan yerdə onun ətrini gülabdan almaq kimi bir şeydir. Quranın özgə dilə tərcüməsi bir yana dursun, ərəb dilinin özündə olan hər hansı başqa bir çox fəsahətli və bəlağətli kəlam, sədə yazılmış qafiyəli nəsr nümunəsi onu oxuyan və dinləyən üçün Allah kəlamının əsrarəngiz ahəngini, müqəddəs harmoniyasını, fövqəlbəşər gözəlliyini əvəz edə bilməz. Göründüyü kimi, Qurani- Kərimin bütün hikməti ərəb dilində olduğu kimi, onun sehrli təsir qüvvəsi də yalnız ərəb dilindədir. Bütün bunları nəzərə alan Peyğəmbər əleyhissəlam Qurani- Kərimi özünün ən böyük möcüzəsi adlandırmış, onun dünya durduqca duracağını söyləmişdir. Məlumdur ki, hər peyğəmbərə onun peyğəmbərliyinin doğruluğunu təsdiq etmək üçün Al- lah-təala tərəfindən bir və bir neçə möcüzə verilmişdir. Məsələn, Musa əsasını yerə atanda əjdahaya dönər, əlini qoynuna qoyub çıxartdıqdan sonra o, parlaq nur saçıb baxanlan heyrətə 132 gətirərmiş. İsa peyğəmbər cüzam xəstəliyinə tutulanlan sağaldar, nəfəsi ilə ölüləri dirildərmiş. Məhəmməd əleyhissəlam barmağının hərəkəti ilə ayı iki bölərmiş. Bütün bu möcüzələr həmin peyğəmbərlər həyatdan köçdükdən sonra kəsilər, rəvayət şəklində nəsildən-nəslə keçərmiş. Məhəmməd əleyhissəlam son peyğəmbər olduğuna görə ona dünyanın axınna, qiyamət gününə qədər qalacaq bir möcüzə verilməli idi. Həmin möcüzə Qurani-Kərimdir. Məhz bu möcüzənin nəticəsidir ki, bütün böyük ərəb şair və nasirləri Quranın gözəlliyi qarşısında öz heyrətlərini gizlədə bilməyib, onun fövqəlbəşər Kitab, ilahi kəlam olduğunu etiraf etmişlər. Məhz bu möcüzənin nəticəsidir ki, milyonlarla insan hər gün məsciddə, evdə, yaxud radio və televiziya ilə Qurani-Kərimin oxunmasına diqqətlə qulaq asır, onu dinləməkdən doymur. Quran onlara daim təzə və yeni görünür. Qurani-Kərimin özgə dilə tərcüməsi ilə əlaqədar yuxanda deyilən çətinliklərlə yanaşı. Məhəmməd əleyhissəlam bütün bəşəriyyətə peyğəmbər göndərildiyinə. Quran dünya mədəniyyətinin ən möhtəşəm abidələrindən biri olduğuna görə başqa dillərə tərcümə olunmalı və yayılmalıdır. Bu çox nəcib və lazımlı bir işdir. Təsadüfi deyildir ki, islam dininin bir çox başbilənləri, o cümlədən imam Buxari Qurani-Kərimin başqa dilə tərcüməsini caiz bilmişdir. Peyğəmbər əleyhissəlam öz sağlığında Allahın hökmlərini, buyruqlanm təbliğ etmək üçün yaxın əshabələrinə əcnəbi dilləri öyrənməyi tövsiyə edirdi. O, Zeyd ibn Sabitə Qurani-Kərimi qeyri-ərəb sami xalqlara anlatmaq, onlann arasında yaymaq məqsədilə ibrani və siryani dillərini öyrənməyi buyurmuşdu. Səlmani-Farsi islam tarixində ilk dəfə ərəb dilini bilməyən iranlılar üçün Fatihə surəsini fars dilinə izahlı tərcümə etmişdi. Göründüyü kimi, Qurani-Kərimin tərcüməsi işinə islamın lap ilk dövrlərində təşəbbüs göstərilmişdi. Qurani-Kərim qədimdən bəri türk və fars dillərinə tərcümə edilmişdir. Quranın elm aləminə məlum olan ilk türkcə tərcüməsi XI yüzilliyə aiddir. Cığatay ləhcəsində olduğu ehtimal 133 edilən bu tərcümənin bir nüsxəsi Sankt-Peterburq Şərqşünaslıq İnstitutunun kitabxanasında, digər nüsxəsi isə Mançestrdəki Rilandz kitabxanasında saxlanılır. Allah kəlamının oğuz ləhcəsində olan natamam bir tərcüməsi Britaniya muzeyində, 1338- ci ildə Elxanilər üçün həmin ləhcədə Şirazda yazılmış başqa bir nüsxəsi isə Türkiyədədir. Hazırda türk dilində Quranın yüzə yaxın tərcüməsi və təfsiri mövcuddur. Avropada Qurani-Kərimin tərcüməsinə orta əsrlərdən bəri böyük maraq göstərilmiş və indinin özündə də göstərilməkdədir. Quran 1141-ci ildə latın, 1513-cü ildə italyan, 1616-cı ildə alman, 1647-ci ildə fransız, 1648-ci ildə ingilis dillərinə tərcümə edilmişdir. Bu gün həmin dillərdə Quranın otuza qədər tərcüməsi vardır. Rusiyada Qurani-Kərimin tərcüməsinə XVIII əsrdə Böyük Pyotrun təşəbbüsü ilə başlanmışdır. Dövrünün görkəmli mədəniyyət xadimi P.Posnikov 1647-ci ildə Dyu Riyenin fransız dilinə tərcüməsindən istifadə edərək Quranı ruscaya çevirmiş, 1716-cı ildə onu Peterburqda nəşr etdirmişdir. XVIIl əsrin ikinci yansında yaşayıb yaratmış rus ədibi M.I.Veryovkin də həmin fransız tərcüməsindən istifadə edərək, 1790-cı ildə Quranı rus dilinə çevirib dərc etdirmişdir. Dahi rus şairi A.S.Puşkin özünün “Qurana nəzirə” adlı şer silsiləsini M.İ.Veryovkinin bu tərcüməsinə əsasən qələmə almışdır. Həmin tərcümədən iki il sonra, 1792-ci ildə Peterburqda A.V.Kolmakovun tərcüməsi nəşr olunmuşdur. Bu nəşr də Qurani-Kərimin əslindən deyil, ingilis dilinə tərcüməsindən istifadə edilərək ruscaya çevrilmişdir. XIX əsrin ikinci yarısında K.Nikolayevin yenə orijinaldan deyil, A.B.Biberstcyn-Kazimirskinin fransız dilinə etdiyi tərcümədən çevirdiyi Quran bir neçə dəfə (1864, 1865, 1876. 1880, 1901) Moskvada nəşr olunmuşdur. Qurani-Kərim rus dilinə orijinaldan ilk dəfə general D.N.Boquslavski tərəfindən 1871- ci ildə tərcümə edilmiş, lakin əlyazması şəklində qalmışdır. Daha sonra isə məşhur rus şərqşünası və missioneri Q.S.Sablukov 134 tərəfindən 1878-ci ildə tərcümə edilib buraxılmışdır. Böyük rus mütəfəkkiri N.Q.Çemışevskinin Saratov seminariyasında müəllimi olmuş Q.S.Sablukovun bu tərcüməsi Quranın ərəbcə mətni ilə birlikdə 1894-cü və 1907-ci illərdə daha iki dəfə nəşr edilmişdir. V.Belyayev və P.Qryazneviçin akademik İ.Y.Kraçkovskinin rus dilinə etdiyi Quran tərcüməsinin birinci nəşrinə (Moskva, 1963) yazdıqlan ön sözdə yuxandakı tərcümələrdən hər birinin məziyyətləri göstərilmiş və elmi qiyməti verilmişdir. Qurani-Kərimin ruscaya tərcümələrinin ən mükəmməli İ.Y. Kraçkovskinm tərcüməsi hesab olunur. Görkəmli şərqşünas, dünya şöhrətli alim bu nəcib işə 1921-ci ildə Petroqrad Universitetinin tələbələrinə Qurandan xüsusi kurs oxuyarkən başlamış, 1930-cu ildə onu başa çatdırmışdır. İ.Y.Kraçkovski, yəqin ki, sonralar üzərində yenidən işləmək niyyətilə sağlığında bu tərcüməni çap etdirməmişdi. Lakin ömür vəfa etmədiyindən məşhur ərəbşünas bu niyyətini yerinə yetirə bilməmiş, həmin tərcümə onun həyat yoldaşı və qədirbilən şagirdləri tərəfindən çapa hazırlanıb 1963-cü ildə Moskvada nəşr edilmişdir. Əsər ikinci dəfə 1986-cı ildə yenə Moskvada çapdan çıxmışdır. İ.Y.Kraçkovski Qurani-Kərimi rus dilinə dəqiq hərfi tərcümə etməyi qarşısına məqsəd qoymuş və buna, əsasən, nail olmuşdur. Ancaq təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, tərcümə zamanı ifrat dərəcədə hərfiliyə və dəqiqliyə meyl göstərilməsi nəticəsində bir sıra ayələrin mənası oxucu üçün qaranlıq qalır və mətləbin nədən ibarət olduğu anlaşılmır. Qurani-Kərimin Azərbaycan dilinə tərcüməsinə orta əsrlərdən başlanmış, lakin təəssüf ki, bu tərcümələr əlyazma şəklində qalıb nəşr edilməmişdir. Quranın Azərbaycan dilində ilk tərcümə və təfsiri Bakı qazısı Mir Məhəmməd Kərim ağaya məxsusdur. Mir Məhəmməd Kərim ağanın tərcümə-təfsiri çox qiymətli əsər olub, həm də sözün əsl mənasında, sanballı bir tədqiqatdır. f35 Zaqafqaziya şeyxülislamı Məhəmməd Həsən Movlazadə Şə- kəvinin 1908-ci ildə Tiflisin “Qeyrət” mətbəəsində çap olunmuş “Kitab əl-bə-yan fı təfsir əl-Quran” adlı ikicildlik tərcümə- təfsiri də öz elmi siqləti və dəqiqliyi ilə nəzər-diqqəti cəlb edir. Məhəmməd Həsən Movlazadə orijinal yolla gedərək Quran ayələrinin tərcüməsini, əsasən, dırnaq içində, təfsirini isə dırnaqdan kənarda vermişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu tərcümə-təfsir nəinki Zaqafqaziya müsəlmanlan, həm də Cənubi Azərbaycan dindarlan arasında çox oxunan və bəyənilən əsərlərdən biridir. Məhəmməd Həsən Movlazadənin tərcümə-təfsi- rinin hicri tarixi ilə 1399-cu ildə ofset üsulu ilə İranda çap edilməsi dediklərimizə canlı sübutdur. Sevindirici haldır ki, bu qiymətli əsər Qafqaz Müsəlmanlan İdarəsinin nəcib təşəbbüsü ilə 1990-cı ildə Bakıda yenidən nəşr edilib dindarlara çatdmlmış- dır. Lakin təəssüf doğuran odur ki, həm Mir Məhəmməd Kərim ağanın, həm də Məhəmməd Həsən Movlazadənin mötəbər ərəb təfsirləri əsasında yazdıqlan bu iki əsərin dili qəliz olduğuna görə onlan oxuyub başa düşmək ərəb və fars dillərini bilməyən müasir Azərbaycan oxucusu üçün çox çətindir. Hazırki nəşrdən məqsəd Qurani-Kərimin müasir Azərbaycan ədəbi dilinə müasir tərcüməsini oxuculara təqdim etməkdir. Mütərcimlər Quran ayələrinin ana dilimizə imkan daxilində dəqiq tərcüməsinə səy göstərmişlər. Yuxanda qeyd etdiyimiz kimi, Qurani-Kərimin dili çoxmənalılıq, təşbeh, məcaz, kinayə, eyham və rəmzlərlə o qədər zəngin, o qədər poetik və bədiidir ki, hər hansı bir dilə tərcümə zamanı onun həm məna dəqiqliyini, həm də üslub gözəlliyini saxlamaq əsla mümkün deyildir. Qurani-Kərimi poetik tərcümə etmək istəyən ya Allah kəlamının özündə olan qafiyə sistemini saxlamalı, ya da tərcümə etdiyi dilə uyğun bir qafiyə sistemi taparaq onun həm məna dəqiqliyini, həm də üslub gözəlliyini, poetikliyini qoruyub saxlamalıdır. Bu iki ümdə məziyyətin hər ikisinə eyni dərəcədə müvəffəq olmaq, hər ikisini bütün tərcümə boyu qoruyub saxlamaq imkan xaricindədir. Beləliklə, poetik tərcümə - əgər buna 136 nail olmaq mümkündürsə - forma gözəlliyi ardınca qaçıb ərəb dilini bilməyən oxucu üçün ən vacib olan mənanın arxa plana keçməsinə səbəb olar. Zahirin çox oxunaqlı görünən bədii tərcümə ərəb dilinə bələd olmadıqlan üçün Qurani-Kərimin əsl gözəlliyini duymayanları Allah kəlamının özəlliyindən məhrum edər. Dəqiq hərfi tərcümə isə Qurani-Kərimi anlaşılmaz edib mütərcimi hörmətdən salar. Ümumiyyətlə, Quranı hərfi tərcümə etmək ona qarşı hörmətsizlikdən başqa bir şey deyildir. Zənnimizcə, izahlı ədəbi tərcümə ərəb dilini bilməyən oxuculara Qurani-Kərimin mənasını imkan daxilində dəqiq anlatmaq üçün ən əlverişli üsuldur. Qurani-Kərimi türk dilinə tərcümə etmiş mütəxəssislər «tərcümə» sözündən daha çox «məalı» istilahını işlədirlər. Məalı, yəni anlam, bu və ya digər ayənin ümumi məzmununun mütərcim tərəfindən başa düşüldüyü kimi verilməsi, sonra mötərizədə və ya xüsusi izahatda onun mənasının açıqlanmasıdır. Fikrimizcə, bu Qurani-Kərimin tərcüməsi üçün çox münasibdir. Oxuculara təqdim etdiyimiz hazırkı nəşrdə geniş şərhə imkan olmadığı üçün ayələrin tərcüməsi ilə yanaşı, lazım gələn yerlərdə onlara mötərizə daxilində qısa izahat verilmişdir. Bu, tərcümənin oxunuşunu zahirən müəyyən dərəcədə ağırlaşdırsa da, bir tərəfdən mətləbin başa düşülməsini xeyli asanlaşdmr, digər tərəfdən isə ayənin mənasının daha dəqiq, daha ətraflı əhatə olunmasına xidmət edir. Qurani-Kərimin Azərbaycan dilinə tərcüməsi zamanı nəzərə alınmış aşağıdakı cəhətlərə diqqəti cəlb etmək istərdik: 1. Qurani-Kərim vəz, moizə kimi nazil olduğuna, əksərən ucadan oxunduğuna görə mətn daxilində eyni bir söz - isim və ya fel bəzən bir neçə dəfə təkrar olunur. Bu, hər şeydən əvvəl dinləyicinin nəzər-diqqətini müəyyən bir fikrə cəlb etmək, onu hər hansı bir işi görməyə sövq etmək, yaxud ondan çəkindirmək üçündür. Buna görə də tərcümə zamanı Quranın həmin üslubuna riayət edilmiş, təkrar sözlər saxlanmışdır, məsələn: De: ■137 “Siz bizim etdiyimiz günahlar barəsində sorğu-sual olunmayacaqsınız, biz də sizin etdiyiniz günahlar barəsində sorğu-sual olunmayacağıq” (XXXIV, 25). 2. Bəzən Quran mətninin özündə cümlə tam verilmədikdə, yalnız buraxılmış hissə nəzərdə tutulduqda və onsuz ayə tam başa düşülmədikdə həmin hissə bərpa edilib mötərizə içinə alınmışdır. Mütərcimlər mötəbər ərəb təfsirlərinə əsaslanmış, onlann köməyi ilə fikrin tamamlanmasına nail olmağa çalışmışlar, məsələn: “Allah münafiq kişiləri və qadmlan, müşrik kişiləri və qadmlan əzaba uğratsın, mömin kişilərin və qadınla- nn da tövbələrini qəbul buyursun deyə (əmanəti öz razılığı ilə Adəm övladma tapşırdı)” (XXXI-II, 73). 3. Quranın hər hansı bir dilə, xüsusilə feli sifət və məsdər tərkibləri çox işlənən Azərbaycan dilinə tərcüməsi zamanı qarşıya çıxan çətinliklərdən biri də ayələrin sıra nömrələrinin saxlanılmasıdır. Bəzi tərcümələrdə tez-tez bir neçə ayənin birləşdirilib bir yerdə verilməsinə təsadüf edilir. Belə bir vəziyyət mü- tərcimin işini, tərcümənin oxunuşunu asanlaşdırsa da, orijinalın keyfiyyətinə xələl gətirir. Bu bir tərəfdən ayələrin ardıcıllığının pozulmasına, digər tərəfdən isə hər bir ayənin aynlıqda, müstəqil ifadə etdiyi mənanın təhrif olunmasına gətirib çıxardır. Bu və ya digər ayədə konkret nə deyildiyi aydın olmur. Mütərcimlər Quran ayələrinin dəqiq sıra nömrələrinin saxlanılmasına xüsusi diqqət yetirmiş və demək olar ki, bu çətin məsələnin öhdəsindən gəlmişlər. Bu işdə yenə mötəbər ərəb təfsirlərinə müraciət edilmiş, ayələri bir-biri ilə əlaqələndirmək, bir-birinə bağlamaq məqsədilə lazım olan izahedici söz, ifadə və cümlələr mötərizə daxilində verilmişdir. 4. Bir sıra ayələr, söz və ifadələr məşhur ərəb alimləri tərəfindən müxtəlif cür təfsir və izah olunduğu üçün tərcümənin mətni daxilində əvvəlcə onlann ilkin mənası verilmiş, sonra mötərizələrdə digər variantlar tərcümə edilmişdir. (Məsələn, Sad surəsi, 32-35-ci ayələr). Əksər hallarda “yaxud”, “və ya” sözlərindən istifadə olunmuşdur. 138 5. Tərcümənin mətnini yeknəsəq etməmək, dilimizin zənginliyini nəzərə çarpdırmaq, oxucunu yormamaq məqsədilə bəzi eyni ifadələr ekvivalentliyi saxlamaq şərtilə Azərbaycan dilində müxtəlif sinonimlərlə verilmişdir. Hər hansı bir ayədə bu və ya digər sinonim variantın verilinəsi kontekstlə müəyyən olunmuş, onun məhz hansı mövqedə daha yaxşı səslənməsi nəzərə alınmışdır. 6. Qurani-Kərimdə çox zaman Məhəmməd əleyhissəlamın adı çəkilmədən ona müraciət olunur. Buna görə də Peyğəmbərə Allah-təala tərəfindən müraciət edildikdə, ərəb təfsirlərində olduğu kimi, “Ya Məhəmməd!”, “Ya Peyğəmbəri”, “Ya Rəsulum!” xitablanndan istifadə olunmuş, qalan hallarda isə “Məhəmməd əleyhissəlam”, “Peyğəmbər əleyhissəlam” ifadələri işlədilmişdir. 7. Tərcümənin mətni içərisində verilmiş mötərizələrdəki söz, ifadə və cümlələr aşağıdakı məqsədlərə xidmət edir: a) şəxs və işarə əvəzliklərinin, eləcə də 111 şəxsdə işlədilmiş müb- tədasız fellərin kimə, nəyə aid olması; b) elliptik, yanmçıq cümlələrin tamamlanması; c) ayələrin bir-biri ilə əlaqələndirilməsi; ç) qısa izahatlar. Bu və ya digər mötərizənin məhz hansı məqsədlə işlədilməsi mətn daxilində öz-özünə aydın olur. 8. Bəzi söz və ifadələrin, tarixi-coğrafi adlann, şəxs adlan- nm qısa izahı oxucunu çətinliyə salmamaq üçün mətnin daxilindəki mötərizələrdə, müfəssəl izahı isə tərcümənin sonundakı şərhlərdə verilmişdir. 9. Surələrin adları əvvəlcə ərəb dilində olduğu kimi, sonra isə onlann Azərbaycan dilinə tərcüməsi verilmişdir. 10. Tərcümə əslin yerini vennədiyi. Quran məqamında işlənə bilmədiyi üçün cüzlərə və hizblərə bölünməmişdir. 11. Qurani-Kərimin bu nəşri dilimizə orijinalın özündən tərcümə edilmişdir. Tərcümə zamanı Təbərinin, Əbu Həyyanın, Fəxrəddin Razinin, İbn Kəsirin, Beyzavinin təfsirlərindən, Zə- məxşərinin “Kəşşaf’, Cəlaləddin Məhəlli və Cəlaləddin Süyuti- nun “Təfsir əl-Cəlaleyn”, J|>eyx Təbərsinin “Məcməəl-bəyan”, 139 Məhəmməd Əli Sabuninin “Səf-vət ət-təfasir’\ Əbu Talib Mək- kinin “Muşkilu irab əl-Quran” kitablarından, eləcə də İsmail Fərrux əfəndinin türkcə “əl-Məvakib", Ömər Nəsuhi Bilmənin “Qurani-Kərimin türkcə məali-alisi”, Mir Məhəmməd Kərim ağanın “Kəşf əl-həqaiq ən nükət əl-ayati vəd-dəqaiq”. Məhəmməd Həsən Movlazadə Şəkəvinin “Kitab əl-bəyan fı təfsir əl- Quran” əsərlərindən, həmçinin son dövrlərdə ərəb ölkələrində Quranın çətin ayələrinin izahına həsr olunmuş bir sıra xüsusi tədqiqatlardan istifadə edilmişdir. 12. Cənnət, Cəhənnəm sözləri xüsusi isim kimi işlədildikdə böyük hərflə, təyin kimi işlədildikdə isə kiçik hərflə verilmişdir. Z.M.Bünyadovun tərcüməyə əlavə kimi Kitabın sonunda verdiyi şərhlərdə Tövratdan, İncildən, Quranın müxtəlif dillərdə olan təfsirlərindən, bir sıra ərəb məxəzlərindən, Avropa alimlərinin əsərlərindən, xüsusilə İ.Y. Kı*açkovskinin Quranın rusca tərcüməsinə yazdığı şərhlərdən geniş istifadə olunmuşdur(55). Tərcümə nəzəriyyəsi və praktikası baxımından Abdulla Yusif Əlinin ingilis dilinə Quranın tərcüməsinə (The meaning of the Holy Quran, Maryland, USA, 1989) yazdığı müqəddiməsinin də maraq doğuracağını nəzərə alıb onu qısa ixtisarla veririk: “Müsəlmanlann danışdığı dillərin, demək olar ki, hamısında Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|